Me rastin e 100- vjetorit të letrave ( akteve) që shpëtuan Shqipërinë nga copëtimi i mëtejshëm
Presidenti Wilson dhe Shqipëria
Më 6 mars 2020 mbushen plot 100 vite nga përfundi mi i korrespondencës intensive dymujore ndërm jet Presidentit amerikan Wilson me kryeministrat e Fuqive të Mëdha Europiane, lidhur me statusin dhe fatet e territoreve shqiptare. Insistimi i palëkundur i tij, mbrojtja e drejtë dhe parimore që ai i bën përmes tyre Shqipërisë së vogël, ishte unike për kohën, ishte e paimagjinueshme, tepër e guximshme dhe vendimtare. Pa mohuar respektin dhe simpatinë e padiskutueshme që ai kishte fituar për shqiptarët, duhet theksuar fort se kjo mbrojtje bëhej në emër të filozofisë së re, vlerave të reja e të papërsëritshme që SHBA- të u përpoqën të implementojnë përmes programit me 14 pika të Presidentit Wilson në marrëdhëniet ndërkombëtare pas Luftës së Parë Botërore, në funksion të lirisë, sigurisë dhe një paqeje të qëndrueshme mes shteteve, ku do të prevalonin parimi i kombësisë dhe ai i vetëvendosjes së popujve.
Në fakt, megjithëse me shumë vonesë, ky kontribut i jashtëzakonshëm i Presidentit Wilson është vlerësuar në Shqipëri pas ndryshimeve demokratike të viteve ' 90. Megjithatë, shumë pak është folur për përmbajtjen e këtij kontributi, për faktet dhe dokumentet konkrete që provojnë qartë atë çfarë ndodhi 100 vjet më parë. Nga ana tjetër, motivi i drejtpërdrejtë për këtë artikull gazete janë edhe studentët, të cilët kur iu flas apo i pyes në mënyrë "provokative" për punimet e Konferencës së Paqes, për krijimin e Lidhjes së Kombeve si dhe për Konferencën e Ambasadorëve të Fuqive Aleate, tri ngjarje që janë ngushtësisht të lidhura me njëra- tjetrën, shpesh rrudhin supet apo janë konfuzë rreth kontributit madhor të ish- Presidentit amerikan në mbrojtje të tërësisë territoriale dhe rikonfirmimin e statusit juridiko- ndërkombëtar të shtetit shqiptar.
Dihet që Woodrow Wilson ka qenë Presidenti i SHBA- ve në dy mandate, apo për 8 vite me radhë, nga viti 1913 deri në vitin 1921. Ndër të tjera, u dallua për përpjekjet e tij në implementimin sa më mirë në realitetin amerikan të një sistemi parlamentar sipas modelit britanik, për liberalizmin modern të qeverisjes si dhe për politikën e jashtme mjaft aktive, duke i nxjerrë SHBA- të nga i ashtuquajturi izolacionizëm. Me rëndësi të veçantë në këtë drejtim ishte insistimi i tij në Kongresin Amerikan, në prill të 1917- ës për t'i shpallur luftë Gjermanisë, duke i rreshtuar kështu SHBA- të qartësisht e aktivisht përkrah Antantës, gjë që ndikoi dukshëm apo edhe përcaktoi fitoren e këtij koalicioni kundër Aleancës Qendrore. Po në vitin 1917, Presidenti Wilson do të përpunonte dhe shpallte programin e tij të njohur e ambicioz me 14 pika, përmendur më sipër, përmes të cilit shumë shpejt do të fitonte mendjet dhe zemrat e njerëzve jo vetëm në SHBA, por edhe në Europë dhe në mbarë botën. Synimi i këtij plani ishte krijimi i një rendi të ri ndërkombëtar, garanci e të cilit duhet të bëhej Lidhja e Kombeve, si zbatim në praktikë i ideve gjeniale të Emanuel Kantit, të përçuara veçanërisht në botimin e tij të vitit 1791, me titull "Për një paqe të përjetshme" (" Fur eine Ewiges Frieden"). Ky plan do të bëhej natyrshëm objekt i diskutimeve edhe në Konferencën e Paqes, pavarësisht skepticizmit apo xhelozisë që kishin në fillim ndaj tij, veçanërisht Franca dhe Britania e Madhe. Nga ana tjetër, shumë pak dihet që Presidenti Wilson ka qenë edhe një akademik dhe profesor i shkëlqyer në fushën e drejtësisë, filozofisë dhe shkencave politike. Për vite të tëra ka dhënë mësim në disa nga universitetet më të njohura në SHBA, duke pasur gjithashtu edhe botime të shumta në këto fusha.
Nënshkrimi i armëpushimit nga Gjermania në nëntor të 1918- ës shënon edhe mbarimin e LIB. Fuqitë fituese organizuan në Paris Konferencën e Paqes, detyrat kryesore të së cilës ishin traktatet e paqes me Gjermaninë dhe aleatët e saj, si dhe projekti i Presidentit Wilson për krijimin e Lidhjes së Kombeve.
Në Konferencën e Paqes morën pjesë 32 delegacione zyrtare. Punimet e saj u çelen më 18 janar të vitit 1919 dhe do të përfundonin më 21 janar të vitit 1920, pasi në të njëjtën ditë ( pra më 21 janar 1920) filluan punimet e Sesionit të Parë të Asamblesë së Përgjithshme të Lidhjes së Kombeve. Vendimet kryesore të Konferencës u morën në tryezën e Katër të Mëdhenjve, të cilët përfaqësonin katër fuqitë kryesore fituese të Luftës së Parë Botërore, që ishin Kryeministri i Francës George Clemanso, Presidenti i SHBA Woodrow Wilson, Kryeministri i Britanisë së Madhe David Lloyd George dhe Kryeministri i Italisë Vittorio Orlando. Parë në këndvështrimin personal, Katër të Mëdhenjtë përfaqësonin në parim filozofi e qëndrime krejt të ndryshme. Tri Fuqitë Europiane vinin në fakt kryesisht me mendësinë e vjetër të këtij kontinenti për ta përdorur këtë tribunë si mjet për të kënaqur pretendimet e palës fituese në formën e rregullimeve të reja territoriale apo reparacioneve. Vetëm delegacioni amerikan nuk kishte asnjë pretendim të tillë. Në terma më konkrete mund të thuhet se Clemanso ishte i interesuar për dobësimin maksimal politik dhe ekonomik të Gjermanisë si dhe për ndryshime të rëndësishme territoriale në dëm të saj. Ai ishte skeptik për planin me 14 pika të Presidentit Wilson, por ishte dakord për krijimin e Lidhjes së Kombeve. Mbështeste gjithashtu pretendimet e Greqisë dhe të Jugosllavisë në Adriatik, Ballkan e Mesdhe. Presidenti Wilson ishte personi më parimor dhe më vizionar i Konferencës. Plani i tij synonte vendosjen e një paqeje të qëndrueshme në botë, bazuar në parimet themelore të së drejtës ndërkombëtare bashkëkohore. Edhe ndaj Gjermanisë, Wilson kërkonte një qëndrim më të drejtë e objektiv, duke theksuar ndër të tjera se edhe në të ardhmen, "… për krijimin e një paqeje të qëndrueshme në Europë e në botë, ne kemi nevojë për partnerë të aftë e dinjitozë, të gatshëm për të marrë angazhime të përbashkëta". David Lloyd George mbështeste më shumë qëndrimet e Francës, por kërkonte gjithashtu gjetjen e balancave me pozicionet dhe propozimet e SHBA- ve. Orlando ishte i përqendruar kryesisht te realizimi i premtimeve territoriale që Britania dhe Franca i kishin bërë Italisë në vitin 1915 me Traktatin e fshehtë të Londrës.
Delegacioni amerikan dallohej gjithashtu edhe për nga numri disi më i paktë i ekspertëve, por njëkohësisht edhe nga niveli shumë i lartë i tyre. Mjafton të përmendet që gjashtë nga tetë këshilltarët kryesore të Presidentit Wilson që morën pjesë aktive në komisionet e shumta të ngritura nga Konferenca e Paqes, ishin profesorë të shquar të universiteteve më të njohura të SHBA- ve, përfshirë këtu edhe Clive Day, profesor në Universitetin e Kalifornisë, i cili do të angazhohej shumë për çështjen shqiptare gjatë Konferencës. Por megjithatë, dy nga bashkëpunëtorët më të ngushtë të Presidentit Wilson në këtë Konferencë ishin Sekretari i Shtetit Robert Lansing si dhe Nënsekretari i Shtetit Frank Polk, i cili në vitin 1920 do të bëhej edhe Sekretar Shteti në Detyrë i SHBA- ve. Do të ishte pikërisht Polk, ky jurist dhe diplomat i shquar që do të drejtonte delegacionin amerikan deri në fund të punimeve të Konferencës së Paqes, pas largimit nga Parisi të Presidentit Wilson dhe të Lansing, në qershor 1919. Ai do të nënshkruante dokumentet kryesore dhe do të mbronte me sa mundej çështjen shqiptare si përsa i përket statusit, ashtu edhe kufijve të përcaktuara nga i ashtuquajturi Koncert Europian në Konferencën e Londrës të vitit 1912- 1913.
Në Konferencën e Paqes së Parisit kishte me shumicë edhe përfaqësim nga trojet dhe mërgata shqiptare. Në total thuhet se ishin shtatë dërgata të tilla. Megjithatë, përfaqësimin zyrtar shqiptar në konferencë e bëri delegacioni i Qeverisë së Durrësit. Nuk mund të lihet pa u përmendur kontributi i jashtëzakonshëm për punimet e Konferencës i komunitetit shqiptar në SHBA, e veçanërisht i shoqërisë "Vatra".
Konferenca e Paqes u njoh me pozicionin zyrtar shqiptar që në fillim të punimeve. Delegacioni i Qeverisë së Përkohshme të Durrësit i kryesuar nga Kryeministri Turhan Pasha, i paraqiti asaj më 12 shkurt 1919 një memorandum të veçantë lidhur me "Rivendikimet e Shqipërisë", ku ndër të tjera kërkohej që kombi shqiptar "të mos pësojë cungime të tjera, përkundrazi ai kërkon të riintegrohet në kufijtë e tij etnikë, duke iu kthyer në gjirin e tij popullsia shqiptare e shkëputur me dhunë…" nga Traktati i Berlinit i vitit 1878 dhe Konferenca e Londrës e vitit 1913.
Ndërkaq, duhet dalluar se diskutimi i çështjes shqiptare dhe mbrojtja e saj nga Presidenti Wilson dhe delegacioni amerikan në tërësi janë bërë në dy faza të ndryshme të punimeve të Konferencës së Paqes. Faza e parë përfshin diskutimet në muajt shkurt/ mars 1919 në Komisionin e Posaçëm lidhur me Kërkesat Territoriale të Greqisë, i cili ishte krijuar nga Këshilli i Kryetarëve të Qeverive të Konferencës së Paqes. Ky komision do të kishte në përbërje nga dy përfaqësues për secilën nga katër Fuqitë e Mëdha ( SHBA, Britani, Francë dhe Itali). Për SHBA- të, anëtarë të tij ishin bashkëpunëtorët e ngushtë të Presidentit Wilson në Konferencë, Clive Day dhe William Westerman. Faza e dytë apo vendimtare përfshin letërkëmbimin e drejtpërdrejtë nga Uashingtoni në periudhën 10 janar- 6 mars 1920 të Presidentit Wilson me Kryeministrat e Francës dhe Britanisë.
Përsa i përket fazës së parë, duhet theksuar se që me fillimin e punës së komisionit, ( më 12 shkurt 1919), duke shqyrtuar pretendimet e tejzgjatura me shkrim dhe me gojë të Kryeministrit grek Venizellos, ku ndër të tjera kërkohej marrja e të gjitha territoreve shqiptare në jug të vijës që bashkon dhe përfshin qytetet nga Korça në Gjirokastër e me dalje detare në Palasë, z. Clive Day, në emër të delegacionit amerikan do të ishte i vetmi që do të bënte menjëherë vërejtjen e rëndësishme se në asnjë mënyre "... nuk mund të pranonte zgjidhjet e propozuara nga ai ( z. Venizellos - shënimi ynë) ... pasi ato nuk përkojnë me kufijtë etnikë". Po kështu, në seancën e dytë të punimeve, z. Day, duke kundërshtuar jo vetëm të dhënat e shumta të ardhura në Komision, por edhe argumentet e anëtarëve të tjerë, do të paraqiste pikëpamjen zyrtare të delegacionit amerikan përsa i përket të ashtuquajturit Vorio Epir. Ai thekson për këtë qëllim se nga të dhënat e marra nga vetë Lidhja Epirote e Amerikës si dhe ato të grumbulluara nga ekspertë e vëzhgues të njohur e të paanshëm, rezulton se "... pjesa veriore e krahinës në diskutim ( Epirit të Veriut) është me prirje shqiptare... Prandaj është e nevojshme që për interesa më të përgjithshme, të mos i jepet asgjë Greqisë pa e studiuar më parë çështjen në thellësi ".
Është interesant të theksohet se në seancën e 26 shkurtit, kryetari Komisionit, francezi Jules Cambon, pyet nëse është apo jo me vend të dëgjohen gojarisht edhe tri delegacionet e tjera ( nga Shqipëria, Vorio- Epiri dhe Thraka), apo të mjaftohen me paraqitjen e argumenteve të tyre me shkrim. Delegati amerikan, Clive Day, theksoi se të paktën delegacioni shqiptar i Qeverisë së Durrësit duhet të dëgjohet, pasi përfaqëson pozicionin zyrtar të këtij shteti. Përfaqësuesi britanik ndërhyn duke thënë se nuk do të ishte me vend të ftoheshin në komision shqiptarët e shumtë të shpërndarë nëpër botë, që kërkojnë të dëgjohen. Delegati francez përmendi gjithashtu se nuk ka një qeveri zyrtare shqiptare, por thjesht një qeveri fakti, krijuar vetëm pak kohë më parë. Megjithatë, në fund të këtij debati u vendos të dëgjoheshin të paktën tri përfaqësi, ajo e Qeverisë së Durrësit, e Vorio- Epirit si dhe e Thrakës Perëndimore.
Mbi këtë bazë, më 27 shkurt 1919, para Komisionit mbi Pretendimet Territoriale të Greqisë paraqitet një pjesë e delegacionit shqiptar i përbërë nga Turhan Pasha, Mihal Turtulli dhe Mehmet Konica. Nuk është rasti të zgjatemi mbi këtë çështje. Mund të theksohet vetëm që Turhan Pasha u përpoq që në fillim të argumentonte të drejtën legjitime të Qeverisë së Durrësit për të përfaqësuar në këtë Konferencë interesat e shqiptarëve. Më pas folën me radhë Mihal Turtulli dhe Mehmet Konica, të cilët duke iu përgjigjur edhe pyetjeve të shumta të komisionit, argumentuan në mënyrë brilante se tokat e të ashtuquajturit Epir i Veriut, apo më saktë Shqipëria e Jugut, janë banuar në pjesën më të madhe të tyre gjithnjë nga shqiptarët.
Nga seanca e mëvonshme të komisionit mund të veçohet si më me interes debati lidhur me Korçën dhe rrethinat e saj. Duke kundërshtuar ndërhyrjet e delegatëve britanikë e francezë që mbështeteshin thjesht në statistikat e dhëna nga Venizellos, ndërhyn disi i nervozuar Clive
Day, duke theksuar ndër të tjera se sipas delegacionit amerikan, mbështetur nga dokumente apo anketa