O e Bukura More
përzjerje dhe bashkëvajtje historike, që nga kohët më të vjetra historike dhe deri në shekujt e fundit.
Ky është një mësim që nxjerrim nga Herodoti, që, si pasoj edhe arvanitasit
e periudhës së parë të Mesjetës, po edhe të kohëve më të vona mund të jenë vazhdim
breznish i pararendësve të tyre pellago- ilire, siç janë, fjala vjen, thesprotët në Thesproti
( Camëria e sotme). Natyrisht, gjatë kohës së Perandorisë Bizantine mund të kenë vajtur
edhe valë shtresash të tjera nga krahinat e Arbërisë. Po Sidoqoftë, popullata arvanitase
shqipfolëse në trevat helene të Moresë prej shekujsh, gjithësesi, ishte shumë e përhapur,
duke filluar nga malete Sulit, Konica, Korfuzi, e deri tek Paramithia , Arta, Parga, dhe
më tutje si në More, Lemnos, Hidra, Spartë dhe Athinë, ku është dhe lagjja me emrin
“Plaka”. Kjo hartë shqipfolëse e përhapur si në tërë Helladën e vjetër si edhe në krahinën e Moresë, e bën patriotin e shquar arvanitas, Aristidh Kolias, të deklaronte në veprën e tij se në Greqinë e vitit 1821 “Arvanitët janë shtetformues sepse 80 deri 90 përqind e heronjëve të Pavarësise së Greqisë janë arvanitas dhe, në parlamentin e parë të shtetit të ri grek dëgjohej shqipja po aq sa greqishtja, sa që u propozua të flitej në dy gjuhë, po që shpejtë u ndalua” Kur flet kështu Aristidh Kolias ka para sysh shumë sidomos heronjtë arvanitas, të cilët derdhën gjakun dhe ranë deshmorë për lirinë dhë pavarësinë e Helladës më 1821, siç janë Kiço Xhavella, Teodor Kollokotroni, Marko Boçari, Noti Boçari, Laskarina Bubulina, Kostandin Kanari, Andrea Miauli , Teodor Griva e shumë e shumë të tjerë.
Po deklarim i studiuesit arvanitas A. Kolias është shumë vëllazëror dhe mirëdashës, kur ai vazhdon të thotë: Bashkëjetesa në shekuj dhe rrënjët pellazgjike, si popuj më të lashtë në Ballkan, na nxjerrin më të afërt se çdo popull tjetër përqark, prandaj le të
lëmë luftrat dhe të shohim miqësinë dhe perparimin4.
Dendësia dhe përzjeraja e arvanitasve me popullatën helene, para revolucionit të vitit
1821, ka qenë mjaftë e dukshme; gjë që e kishin vënë re edhe dy personalitete franceze.
Përshtypjet e tyre, poligloti Rober d’Anxhely, i ka përfshirë në librin e vetë Enigma, i cili, në faqen 205 të veprës, ka shkruar:”
“… gjithë territoret e mbajtura, - më 1805 përshembull,- si helene, në realitet nuk kanë qen gjë tjetër veçse territore shqiptare dhe e vetmja gjuhë që kanë folur ka qenë shqipja. Dhe kjo gjendje në pjesën në më të madhe të këtyre territoreve vazhdon edhe sot të jetë po ajo.
Po kështu, si mund ta kuptojmë dhe ta shpjegojmë Shatobrianin5 , kur, duke folur
për Athinën në veprën e tij” Itinerari i Palestinës”, e quan atë, ( Athinën) “fshat
shqiptar”. Po ashtu edhe Lamartini6 , kur shkruan për familjen, që u kujdes për të në
Greqi, sa kohë që ishte i sëmurë, thotë fare mirë:” familje shqiptare si të gjitha në të gjithë vendin ( në Greqi)…. kemi të bëjmë pra, në këto raste, me popullsi arvanitase, që ende fletë shqip” ; Pra, edhe me këto pohime shikojmë një realitet të deklaruar nga dy personalitete të kulturës franceze.
Kënga , O e Bukura More, siç e përendëm edhe në fillim të këtij shkrimi, na e demonstron bashkëjetesën shumë shekullore të Arvanitasve me popullin Helen në disa treva të Greqisë. Kjo këngë, gati 500- vjeçare ushtinë e gjallë ende në Horën e Arbërshëve, po edhe tek disa ngujimet të tjera arbërore në Itali. Kënga e ka zanafillën e vetë më 1534, me ardhjen e arvanitësve të Moresë në Piana degli Albanesi, një komune në Sicili. Këtë e gjejmë edhe në një një kronikë, që ka të bëjë më një aksion detar të admiralit Andrea Doria, i cili, me urdhër të mbretit të Napolit, më 1534, komandoi në atë vit dyqind anije për të sjellë arvanitasit dhe helenët e Moresë në Napoli8. Shumë prej tyre do të vendoseshin në katundin “Piana degli Albanesi. Nga goja e të cilëve do të dilte kënga “O e Bukra More”, që i drejtohet vendlindjes me mall, brengë dhe dëshpërim, sepse kishin lënë pas njerëzit më të dashur, që nuk do t’i shihnin më kurrë, për shkak të dhunës dhe të mizorisë se
turqve, që kishin pushtuar Morenë , Helladën si edhe Arbërinë:
O e bukura More,
Mësimi i parë që nxjerrim nga kjo këngë ështe fakti që këta banorë vendas, arbëreshë ( apo arvanitas) nuk kanë vajtur në More pas vdekjes së Skenderbeut, sepse nuk e shpëtonin dot kokën, duke lënë atdheun e zaptuar nga turqit dhe të shkonin në një vend tjetër të pushtuar po nga turqit. Mendimi më i drejtë është se ata atje, në More, duhet të jenë vendas të vjetër shekullor, Për këtë arsye ata i këndojnë me ngashërim Moresë si vendlindjes së tyre të stërlashtë- “Të Bukurës More”.
Kurse arbëreshët e ikur nga Arbëria në Itali i drjtohen mëmëdheut të tyre me apelativin
Arbëri:
Arbëri, matan detit na kujton, Se ne të huaj po jemi te ky dhe! Sa vjet shkuan! E zemra nuk harron
Që turku na la pa mëmëdhe. Kështu edhe nga nëndialekti, a po e folmja e tyre, kuptohet se kemi dy lloj eksodesh me
gen iliro- arbëror, që u vendosën në Itali, duke formuar koloni, katunde a po qyteza
shqipfolëse; pra, figurativisht kemi dy rrjedha të një gjaku dhe një gjuhe, që historia për shekuj i pat ndarë në trojet e tyre dhe koha i bashkoi në shtigjet e eksodit gati biblik.
Për arbëreshët e Moresë ( arvanitasit), që këndojnë këngën “O e bukura More”, nuk ka
diskutim që janë vendës në More ( Pelepones) dhe vazhdues të stërgjyshërve të tyre , para pushtimit turk, nga koha e Bizantit, po, pse jo, edhe ajo e fiseve pellazgoilire, në ato troje, ku i kishte parë dhe dëgjuar Herodoti si në More, në Lemnos, në Thesproti a po në Atikë. Po, ndërkohë, edhe pse të veçuar gjeografikisht nga trungu arbëror, për arsye të ndryshme historike, arbëreshët e Greqisë, arvanitasit, i kanë rezistuar kohës, duke ruajtur gjuhën, këngët, dhe zakonet e të parëve. Gjuha e tyre amëtare është e arbërishtes së hershme, që në gjuhësi, për veçantinë e saj, është quajtur nga Prof. Sh. Demiraj, edhe arbërishte arkaike .
Pikërisht me këtë të folmen e tyre karakteristike, arvanitasit e ardhur nga Moreja në Piana dei Albanezi të Sicilies,( që sot njihet edhe me emrin Hora Arbëreshe), na kanë sjellë këngën mbresëlënëse, “O e Bukura More” që na emocionon sa herë e dëgjojmë.