FOTOGRAFI DEDË JAKOVA Nga arrestimet publike, te parullat për Duçen e ylli proletar
Koleksioni i jashtëzakonshëm/ Lek Gjeloshi: Repertori na e shfaq si autor të atmosferës “Në shumë raste edhe ambientet e subjekteve duken si fragmente filmash të Viskontit”
Portreti i një zonjushe që cek me gishtin e mbulu ar nga dorashkat, buzët e saj ndërsa ha një kokërr rrushi, duket një imazh që zor të shkrepej në vendin tonë. Tejet erotik dhe jashtë kanoneve të kohës, megjithatë mban vitin 1958- 1959 dhe autori i saj është Dedë Jakova. Lek Gjeloshi, përgjegjës për menaxhimin e koleksioneve e njëherësh kurator i ekspozitës “Dedë Jakova” në Muzeun Kombëtar të Fotografisë “Marubi”, thotë se vepra e Jakovës “përshkohet nga nji kalim i fortë politik e ideologjik. Prej monarkisë e ndikimit të fashizmit, në regjimin diktatorial të komunizmit”. Këto qenë kohët në të cilën ai jetoi e punoi dhe imazhet, përtej lirizmit, a konceptimit shpërfaqin vitet kur u fiksuan.
Për Gjeloshin, melankolisë, antipodit të gjithëhershëm të secilit sistem, i mbesin për njifarë kohe kremtimet fetare dhe ma vonë veç kortezhet e përmortshme. Në koleksionin me mbi 50 mijë imazhe në 40 vite punë, Jakova ka lënë të fotografuar, në shumë raste Ernest Koliqin, Gjergj Fishtën, Tefta Tashko Koçon, Asdrenin, Lasgush Poradecin, Ndre Mjedën gjatë funeralit të vëllait, princeshat në kohë të monarkisë dhe shumë gjendje e njerëz të zakonshëm, që ofrojnë, siç thotë kuratori, një “altar” dramatikash njerëzore përtej euforisë.
Ekspozita që qe menduar të çelej në mars, është shtyrë prej pandemisë, ndërsa pritet të vizitohet nga publiku me lirimin e masave.
- Si u bë Dedë Jakova fotograf i qytetit? Kur e nisi aktivitetin e tij dhe ku e mësoi artin e fotografisë?
Iniciues ka qenë Kel Marubi. Vetëm 17 vjeç, pak metra larg Dritëshkrojës “Marubi”, Dedë Jakova hapë studion e tij “Foto Jakova”, në vitin 1932. Në mesin e viteve ‘ 30 e gjejmë edhe si përfaqësues në rang kombëtar të filmave “Ferrania” e “Lomberg”.
- Cila ishte familja Jakova në Shkodër?
Deda lind në një familje me kontribute të njoftuna kulturore. Asht vëllai i kompozitorit Prenkë Jakova. Në kujtesën e familjarëve edhe Prenka merrte pjesë në punët e studios, si kujdesues i retushit, kurse nana, Roza, në procesin e tharjes së fotografive. Ky aktivitet i familjes na tregon edhe devotshmëninë e secilit pjesëtar.
- Si ndryshojnë fotot e tij krahasimisht me ato Marubit, Nënshatit, Picit etj.?
Duhet të konsiderojmë kontekstin relativisht të vogël ku autorët kanë ushtrue profesionin. Vetë Marubi përbahet prej tre autorësh e periudhash të ndryshme. Jakova, përtej veprimtarisë të spikatun si reporter e fotograf i studios, shfaq nji lirshmëni të madhe si subjekt i saj. Kjo konfidencë e emancipon veprën e tij prej horizontit tradicional të fotografit. Aty gjejmë nokturne të vitrinave të qytetit; natyra të qeta – diçka e pazakontë për arkivin tonë – në periudhën kur punonte në Kooperativë të Shërbimeve; shohim skena të mveshuna me po atë kinetikë që do ta kontaminojnë gjanësisht pikturën bashkëkohore. Me fjalë të tjera, repertori na e shfaq si autor të atmosferës, diçka që e vështirëson përcaktimin e pikës së konsistencës. Ky fakt, kuptohet, më ka emocionue pa masë.
- Ka një imazh disi të njohur të Jakovës e Gegë Marubit në borë. A dimë më shumë për historikun e kësaj fotografie?
Në këtë rast preferoj me i lanë shteg intimitetit me të cilin fotografët e kanë përjetue atë çast. Aty dokumentohet një ditë me borë në kalanë e qytetit, gjithashtu miqësia e tyne. Ka momente të tjera ma të randësishme, ku Dedë Jakova e Gegë Marubi asistojnë paralelisht në të njajtën ngjar
MONDANITET I PAMUNDUR
Gjatë viteve 1936-‘ 38, në mes të skenës qëndron nji burrë në kostum të bardhë. Ka sembiancat e mazhordomit që po pret të ftuemit në verandë. Kur e shohim me vëmendje, kostumin e ka të rrudhun e këpucët disi të vrame. Vërtetësia e fotografisë na paraqet nji mospërputhje të subjektit me mondanitetin që merr përsipër, duke u ba kësisoj gjurmë e kësaj pamundësie.
je: asht rasti i “darsmës imagjinare”, të filmueme prej një operatori të huej; rrënimi i portikut të Kullës së Inglizit, ku Deda bahet subjekt i fotos së Gegës; fjalimi në ballkonin e Bashkisë me Enver Hoxhën e pranishëm ( në atë kohë nji pjesëmarrës i thjeshtë i kësaj ceremonie).
- Çfarë shfaqin kryesisht fotot e tij?
Sekuencat e negativëve bashkojnë zyrtarë të naltë shtetit me nji arrestim publik para dyqanit të “Marubit”. Vila mbretnore mbi liqen dekorohet herë prej parullës ///” W Duce”, herë prej yllit proletar. Gjimnastika, nji tjetër aspekt i randësishëm i veprës së tij, në çdo rast e regjim asht nji disiplinë posturash e histeri gjestesh, e përcaktueme prej shpejtësisë së shkrepjes ose asaj të veprimit. Melankolisë, antipodit të gjithëhershëm të secilit sistem, i mbesin për njifarë kohe kremtimet fetare dhe ma vonë veç kortezhet e përmort
shme.
- Kur themi fotograf i rinisë, çfarë nënkuptojmë?
Të gjithë fotografët e qytetit kanë pasë emërtimet e tyne. Në rastin e Jakovës mund të jenë ba shkak mosha e tij e re ose ajo e subjekteve. Portrete me të fejuem, të martuem e grupe shoqënore në studio të fotografit i kalojnë njizetmijë imazhe. Por ky seksion, nëse e shohim në tanësi, ofron nji “altar” dramatikash njerëzore përtej euforisë. Shikimet e spostueme majtasdjathtas, të kullueme prej ndriçimit të studios, nuk e zbulojnë asnjiherë mirazhin e kundruem, sepse ai asht jashtë kuadratit fotografik. Arkivi më ka diktue nji rrugë tjetër rreth hedonizmit që e mbështjellë si fjalë.
- Në poster shohim imazhin e një gruaje të re, të kuruar dhe me shumë stil. Kush është kjo grua? Delegatja.
- A ka fotografi të tjera të ngjashme me kaq stil të zonjave apo zonjushave të qytetit?
Patjetër. Në shumë raste edhe ambientet e subjekteve duken si fragmente filmash të Visconti- t. Jakova ka gjithashtu nji mori fotosh në provinca e zona malore, ku infiltrohet më shumë lehtësi për të pozue me banorët e vendit. Ma me randësi se deklarimi i stilit të subjekteve duket se ka qenë hareja e aktit të fotografimit. Për Jakovën ky akt provokon nji festë të mirëfilltë të imazhit.
- Sa vend zë në koleksionin e tij, paria e qytetit, jeta që bënin, ambientet që frekuentonin?
Fenomeni i fotografisë, duhet të kuptojmë, me të vërtetë ka qenë avantgarde dhe i kushtueshëm, por i zhvilluem në nji shoqëni kryesisht të vorfën. Jakova realizon nji foto ku perceptohet me elokuencë ky fakt. Në nji festë mbretnore në plazhin e Durrësit, gjatë viteve 1936- 38, në mes të skenës qëndron nji burrë në kostum të bardhë. Ka sembiancat e mazhordomit që po pret të ftuemit në verandë. Kur e shohim me vëmendje, kostumin e ka të rrudhun e këpucët disi të vrame. Vërtetësia e fotografisë na paraqet nji mospërputhje të subjektit me mondanitetin që merr përsipër, duke u ba kësisoj gjurmë e kësaj pamundësie. Pavarësisht se kjo pamundësi, kjo mospërputhje, në pikëpamjen time i ka pasunue vazhdimisht imazhet duke i çlirue prej rekuizitave të fotografisë për fotografi.
- Si i kompozonte ai fotot me personazhet?
Pa diskriminue asnji element. Më vjen ndërmend fotoja e nji grupi shokësh para pasqyrës. Aty vërehet edhe prania e autorit me aparatin e tij “Leica”. Çka të ban përshtypje asht mënyra se si e kompozon ndërkohë që pjesën ma të madhe të pasqyrimit ia mbulon nji vazo. Pa e lëvizë, e pranon me shumë finesë si element të skenës dhe spostohet ai vetë në cepin e mbetun bosh, aty ku asht ende i muejtun nji pasqyrim i vogël e periferik i personazheve.
- A ka realizuar foto të personazheve të njohura të jetës së qytetit?
Fotografon në shumë raste Ernest Koliqin, Gjergj Fishtën, Tefta Tashko Koçon, Asdrenin, Lasgush Poradecin, Ndre Mjedën gjatë funeralit të vëllait, princeshat në kohë të monarkisë, pa përjashtue figurat e tjera politike të kohës, kombëtare e ndërkombëtare, gjatë miqësive tona aventureske.
- 58 mijë imazhe në pothuaj 40 vite. I ka dorëzuar të gjitha, apo mendoni që ka ruajtur diçka në familje?
Vepra e Dedë Jakovës përshkohet nga nji kalim i fortë politik e ideologjik. Prej monarkisë e ndikimit të fashizmit, në regjimin diktatorial të komunizmit. Pa diskutim fondi asht shoshitë para dorëzimit dhe çka përbante rrezik në raport me standardet e kohës asht lanë jashtë. Nji pjesë e dytë dhe e fundit, kryesisht me foto të klerit, asht dorëzue gjatë viteve ‘ 80 nga djali i Dedës, Nikolin Jakova, të cilin e falënderoj për gatishmëninë dhe memoriet familjare që më ka ofrue.
- Si i rezistoi sistemit duke u bërë i fundit në Kooperativën e Shërbimeve?
Duke pague taksat deri në momentin kur ato bahen të papërballueshme. Pa harrue ngjyrimet subversive që duhet të ketë pasë në atë kohë qëndresa e privatit kundrejt shtetit.