Kur realizmi sakrifikohej në emër të socializmit

Libri i Arian Lekës “Realizëm socialist në Shqipëri”, një botim për veprat dhe gjurmët, format e mesazhet

Një libër- studim mbi realizmin socialist në Shqipëri vë në peshore veprat e gjurmët që la pas metoda, shpesh duke ngrënë vetveten për të mbajtur vetveten. Trajtesa merret jo vetëm me anën filozofike të një qenieje të “mumizuar” si realizmi socialist, por edhe me format, mesazhet, dëshmitë, përjashtimet dhe deri sakrilegjet. Veprat e dënuara me harrim dhe veprat e dënuara me lavdi, jo për atë që ishin, por për atë që duhej të ishin, vijnë në librin e Arian Lekës që botohet në bashkëpunim me Akademinë e Shkencave. Studimi është një qasje serioze për të parë tashmë ftohtë dhe nën lupën e një analize të mirëfilltë, produktet e një utopie, të humbur dhe sipërfaqësore po aq sa të thellë dhe të mbjellë në vetëdijen e shumëkujt. Hyrja e autorit që i paraprin veprës jep një kuadër mbi sa përmban botimi dhe mbi sa ka përmbajtur arti, që synoi të mbante në këmbë një ideologji, që deshi të përjetësohej në të.

MBI VEPRËN DHE PËR VEPRËN

Biblioteka me vepra të Realizmit Socialist përfaqëson trajtën e një heterotopie të kohës, së cilës mund t’u bashkëngjiten Ekspozita, Arkivi, Koleksioni dhe Fondi i Dorëshkrimeve ku ruhet kjo krijimtari. Aty hyhet për të rijetuar nostalgjinë e utopisë së humbur, për të rishikuar distopinë e një shoqërie që jetoi me të kaluarën, ëndërroi të ardhmen, por nuk e konsumoi dot përditshmërinë e vet. Në to hyhet gjithashtu edhe për të mbledhur e studiuar çka mbeti nga pasqyra e thyer, mbi sipërfaqen e së cilës ruhen copëzat e një realiteti që nuk ekziston më, duke e ftuar artin të jetë jo një formë apo mjet i prodhimit të njohjes dhe së vërtetës, por dëshmues i një realiteti të tejngopur me ideologji.

Më shumë se një shëtitjeje peripatetike përmes një labirinti kureshtar, ndodhia ngjason me vizitën nëpër dhomat e pandriçuara të një piramide, ku mumja e shenjtëruar pret të shfaqet njëherazi publikisht: si pushtet sundues dhe si vepër arti.

Detyrë e gjithkujt që përfshihet në hapjen e trupit të mumjes nuk është t’i falë përjetësi kufomës dhe as të përvetësojë diçka prej saj. Në rastin e tij, sakrilegj nuk do të ishte çshenjtërimi heshtjes së mumjes, siç mund të paramendohet, por që instrumentet, njëlloj si mendja dhe duart që operojnë, të jenë të sterilizuara.

Pas shembjes së regjimit komunist dhe shthurjes së projektit utopik që diktoi ai, shumë krijime, prej atyre që Realizmi Socialist i prodhoi si art për masat, u shkatërruan krejt, duke ndarë të njëjtin fat me realitetin politik, të cilin e kishin pasqyruar për vite me radhë. Gjithçka që kishte projektuar ëndrrën dhe aventurën socialiste përmes artit u dëmtua apo u dënua në një formë. Bashkë me to filluan të zhdukën e të fshihen gjurmët dhe provat e atyre veprave që, duke vënë në lëvizje ekonominë e prestigjit kulturor, ushqyen me trupin e tyre pushtetin, hierarkitë dhe iluzionin e solidaritetit.

Përmes trajtave bashkëkohore të dënimit me damnatio memoriae u besua se, nëse trupi i mumies zhduket dhe nëse rrafshohet edhe piramida e tij mbajtëse, lidhjet me të vdekurin me fund të palavdishëm, siç u bë Realizmi Socialist, këputen. Me këtë arsyetim, individëve që reaguan përmes mënyrave spontane, iu bashkua edhe administrata shtetërore postkomuniste, e cila u kujdes t’i jepte formë zyrtare çlirimit prej barrës së Realizmit Socialist.

Inventari i veprave të ndëshkuara me damnatio memoriae përmbante shtatore për ekspozim në mjedise publike, akronime të shkruara në tulla e gur mbi fasada banesash apo në faqe mali, libra të shpërndarë nëpër bibliotekat e qyteteve e të vatrave të kulturës së fshatrave të largëta, pulla poste, që mbërrinin deri në vendrojën e piramidës më të skajshme kufitare, filma për kinematë e anijeve të flotës, që eksportonin imazhin e Shqipërisë jashtë territorit shqiptar, buste zyrash, banderola, pik

TË DHËNA

Autor: Arian Leka

Titulli: Realizëm Socialist në Shqipëri Botoi: Akademia e Shkencave e Shqipërisë Recensues: Akademik Ali Aliu;

Prof. as. dr. Lili Sula

ISBN: 978- 9928- 237- 90- 3

Format: 23 x 16 cm

Faqe: 296

tura, reklama, postera dhe portrete- ikonë të udhëheqjes së Partisë për muret e institucioneve, të shkollave, reparteve ku punohej, jetimoreve dhe vendeve të dënimit, obeliskë, përmendore apo edhe emra rrugësh, të cilat u çrrënjosën prej vendshërbimit të tyre.

Jo rrallë, krahas arritjeve që meritojnë vëmendje, qëndrimit damnatio memoriae iu avitën edhe propozime, që e konsideruan produktin e metodës si gatesën më pa shije të menysë së rrymave dhe lëvizjeve artistike të shekullit të 20- të dhe, prej këtej, si jo të denjë për shqyrtim. Kjo logjikë veproi edhe kur bindja e zelli i autorit ndaj metodës u dëshmua, edhe kur prirja e tij për liri të kushtëzuar estetike prodhoi “modernizmin socialist” apo “estetízmin socialist”, siç argumenton studiuesja Ješa Denegri, duke iu referuar asaj forme të modernizmit të vonë, që u shfaq në letërsitë e vendeve të Europës Lindore dhe Qendrore mes viteve ’ 60.

( F) akti përfshihet në procesin e dekompozimit të kujtesës, nëse përdorim një term të Guy Beiner- it i cili, teksa shtjellon konceptin e “vandalizmit ikonoklastik” shton se, duke besuar se po e dëmtojnë, zhdukin apo se do e zëvendësojnë me kujtesë të re hapësirën e mbetur bosh, ikonoklastët nuk bëjnë gjë tjetër veçse e ruajnë në forma okulte kujtesën e së shkuarës dhe zgjojnë nostalgjinë “për të bukurat kohë”, kur ekonomia e poetikës së planifikuar prodhoi më shumë ideologji sesa mund të konsumonte.

Në raste të tilla, heshtja, mosprania dhe mosshqyrtimi ndikojnë njëlloj, si për krijimin e hapësirës jetike, që lind mitin e veprës- kod dhe mistifikimin e autorit të Realizmit Socialist, ashtu edhe për demonizimin e tij. Me kaq, veprave të metodës- metronom të Realizmit Socialist, të cilat njihnin vetëm dy kohë letrare – të Shkuarën ( e kryer të tejshkuar) dhe të Ardhmen ( e përparme e së shkuarës), por që vdisnin nëse ndaleshin tek e Tashmja dhe te pasqyrimi me realizëm i përditshmërisë – u qe siguruar shtegu i mbijetesës përmes risjelljeve të ndryshuara, prekjeve, përmirësimeve dhe riinterpretimeve.

Veçse, kur narrativës i mungon edhe origjinali ( realiteti socialist) edhe kopja e pasqyrimit të tij ( vepra e artit) e, sidomos, kur i mungon edhe debati mbi këto, historiografia kulturore gjen rastin për të mos dhënë përgjigje e të vetëmanipulohet mbi pyetjet se çfarë ishte ai realitet(?), ç’përfaqësoi kultura dhe arti që ( ri) prodhoi realitetin socialist (?) dhe ç’formë realizmi zbatoi Realizmi Socialist i cili, në vend të artit, krijoi Socializmin, aliteti per sç dhe si kategori e veçantë estetike.

Në kushtet kur realiteti mungon, vepra e artit, që pasqyroi format e jetës socialiste, merr rëndësi të veçantë, pasi luan rolin e dëshmitarit. Nëse ndjekim logjikën e Jean Baudrillard- it, qëllimi i kopjes pasqyruese në procesin e ripërfaqësimit ( që mbart shenja e gjurmë, por që nuk i trashëgon dot cilësitë e origjinalit) është zëvendësimi i origjinalit dhe paraqitja e kopjes si realitet. E, nëse historishkrimi nuk ofron të dhëna dhe interpretime, në vend të një historie modelesh, do të kishim një “histori” të heshtjes. Kjo gjuhë e organizuar, siç e sheh heshtjen Jacques Derrida, nuk kthen përgjigje ose vonon të shprehet rreth fjalëve të shkruara dhe gjithçkaje përbrenda e përreth tekstit, duke u vetëmagjepsur nga nivelet shumështresore të arkeologjisë së heshtjes, nëse mbetemi në termat e Michel Foucault.

Si subjekte të mitit normativ që realiteti socialist krijoi rreth vetes, përfshihesh në domethënien e heshtjes mbi këtë temë dhe arrin të kuptosh se në thelb, heshtja, njëlloj si lënia në harresë apo në “shenjtninë” e vet, do të ishte shërbimi post mortem ndaj Realizmit Socialist. Kjo perspektivë e bën të detyrueshëm besimin se, në një formë, mumja është ende gjallë, përderisa mistika rreth saj vazhdon të ushtrojë pushtet kanosës, duke e përhapur iluzionin se, po të mos prishet pakti me heshtjen, Kronosi letrar do të mbetet gjithsesi i kënaqur edhe nëse në vend të atyre që mëtojnë fronin e tij, gllabëron fëmijë të rëndomtë dhe të paemër. Kësisoj, si strategji, ajo që heshtet bëhet e padukshme dhe mbulohet, vëren Rosemary Jackson, deri sa krijon përshtypje se nuk ka qenë kurrë, përderisa “mungon” në kujtesë dhe si prani.

Ndaj dhe hapësirat reale dhe gjeografia imagjinare mbi të cilat u zhvillua metonimia me strukturë lineare e subjekteve të librit, filmit, pullës postare, kartëmonedhës, skulpturës, pikturës, arkitekturës apo e pentagramit të krijuar në epokën e Realizmit Socialist marrin vlerë të posaçme për faktin se aty ruhen të dhënat e kodit gjenetik me të cilën poetika e peizazhit socialist mund të rindërtohet.

Prej tyre mund të restaurohet edhe hapësira simbolike e asaj kulture që i dha përparësi imazhit të krijuar përmes fjalës, duke e konceptuar politikën si një religjion, gjë që solli shenjtërimin e kësaj të fundit përmes miteve, riteve dhe simboleve sekulare të sakralizuara, siç e cilëson Emilio Gentile.

Në këtë hulli, libri, ndryshe nga veprat e tjera të artit socialist, të tilla si piktura, skulptura, muzika apo filmi, që krijohen në njësi unike apo të kufizuara, mbijetoi. “Formula sekrete” e artit socialist, ngallmuar brenda fletëve të librit u ruajt saje omniprezencës në depërtim. Tirazhi, ky element formal, që dikur kishte qenë mallkimi i librit, u shndërrua në mundësi hulumtimi për ata që gjurmuan for