“Zhbërja e kufirit” e Martin Berishës

Monografia e prof. Martin Berishaj, “Zhbërja e Kufirit”, është një studim krejt i veçantë në llojin e vet, që synon të depërtojë jo vetëm në historinë e ndarjes së kufirit në mes trevave të banuara nga shqiptarët në Gadishullin Ballkanik, por para së gjithash ai merret me vlerësimin e fenomeneve politike, kulturore, antropologjike, sociologjike, juridike dhe të ndërgjegjës komunitare, të prejardhur prej këtij procesi të dhimshëm, të imponuar historik nga faktorë madhorë dhe i kryer me disa vijëzime në hartë dhe në terren, më 1913-1914, më 1921-1925, 1999.

Prej më shumë se 140 vitesh, nga Kongresi i Berlinit e këndej, çështja e kufirit në mes tokave të banuara nga shqiptarët dhe fqinjëve të tyre veriorë dhe jugorë, mbetet një nga temat e nxehta të diskutimeve politike, shoqërore dhe shkencore. Është rasti i një kombi të lashtë, por vështirësisht të ngjizur në pikëpamje kulturore në kohën moderne, që ndërtimin shtetëror në territorin e banuar nga populli i vet, nuk e arriti në mënyrë të menjëhershme. Madje, mbas çdo krize ballkanike dhe europiane, segmente territorialë u shkëputën në mënyrë të pakthyeshme dhe me pasoja të mirëfillta fshirëse identitare. Është po ashtu edhe rasti i një populli, që për shkak të kompozitës kulturore dhe sociale, nuk arriti të jetë në unison në kohën dhe momentin e duhur përballë sundimtarëve otomanë, qeverive me ambicje shoviniste në Ballkan dje dhe “sulltanëve” të rinj ekspansionistë dhe endërrimtarë në ditët e sotme. Këndvështrimet e ndryshme mbi të sotmen në segmente të caktuara të kësaj popullsie, krijuan edhe këndvështrime të përkunderta mbi të ardhmen, pikë kjo e dobët e përdorur mjeshtërisht nga qarqet shoviniste në lojërat dhe ngatërresat ballkanike. Aq është e vërtetë kjo sa jo vetëm në kohët e krizave ballkanike, por edhe sot, çështja e vendosjes së një kufiri të qendrueshëm mes Republikës së Kosovës me Republikën e Malit të Zi dhe atë të Serbisë, sikurse edhe rivendosja e një kufiri detar në Kanalin e Korfuzit, mes Shqipërisë dhe Greqisë, mbetën çështje të diskutueshme dhe të nxehta, që përfshijnë shkencëtarët, politikanët dhe komunitetet ndërkufitare. Metoda dhe përspektiva të ndryshme të vendosjes së kufijve definitive, edhe kohët e fundit janë bërë objekt përplasjesh të ashpra politikë, në Tiranë, në Prishtinë, e gjetkë. Mungesa e ekipeve të konsoliduara të ekpsertizës në ministritë e jashtme në dy kryeqytetet e kanë lëhtësuar këtë papërcaktueshmëri.

Popullit shqiptar në Ballkan, ndarjet kufitare pas çdo krize ballkanik dhe botërore, i kanë shkaktuar shumë cungime, në skajet periferike, që janë shoqëruar menjëherë më asimilime nga kombi shtetformues, ku janë integruar këto skaje. Sot, këtyre vendbanimeve periferike të shqiptarëve, këtyre piramidave fundore të albanianizmit, po u ndodh e njëjta gjë nga boshatisjet tërësore të fshatrave nga popullsia që emigron pa u ndalë. Rasti më tipik është ai i ShestanLjarje në Mal të Zi, por situata të ngjashmë vërehen edhe në Triesh, Kojë dhe në trevat e brendshme të Shqipërisë Veriore. Përndryshe, në territoret më kompakte dhe më të dendura me popullsi shqiptare, pranë kufirit me Shqipërinë, qendrueshmëria e popullsisë në vendlindje, kujtimi i jetës së përbashkët dhe pa ndalime komunikimi, mundësoi ruajtjen e qendrueshme të bashkësive shqiptare.

Dua të kujtoj se ndarjet e kufirit të Shqipërisë, në vitin 1878 dhe 1913 kanë sjellur edhe zvogëlimin e nukleve mbijetuese të Arbnisë europiane, siç ka ndodhur me katolikët shqiptarë të veriperëndimit, që pas integrimit në Malin e Zi, u zvogëluan dhe u përfshinë në orbita politike të një shteti, i cili nuk kishte të bënte fare me ata në pikëpamje të afërsisë antropologjiko-kulturore.

Autori i librit, profesor Martin Berishaj i përket pikërisht këtij komuniteti mbijetues, të shqiptarëve të Malit të Zi, pjesë e Malësisë së Madhe shqiptare të ndarë në mes nga perdja politike e hekurt e kohës së Luftës së Ftohtë dhe Krizës Jugosllave, në mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë. I njëjti popull dhe i njëjti fis autokton i malësorëve, i ndarë në dy shtete të ndryshme, me rrjedha politike diametralisht të kundërta, zhvillime arsimore, kulturore, qytetarizuese të niveleve të ndryshme, krijuan rrjedha krejtësisht të dallueshme riformësimi në aspektin e konstruktit shoqëror të Hotit, Grudës, Trieshit dhe Kojës në Mal të Zi, me vllaznit e tyre në Shqipërinë e prapambetur, diktatoriale, të varfër dhe pa të drejta për popullsinë në tërësi, në gjysmën tjetër të Hotit, në Kelmend, Kastrat dhe Shkrel. Rasti më i dhimbshëm është ai i copëtimit territorial të fisit Hot, pjesë e Malësisë së Madhe Shqiptare, në mes Jugosllavisë (sot Malit te Zi) dhe Shqipërisë. Kanë kaluar 108 vite nga kjo ndarje (duhet të shënojmë se nga viti 1941 deri në vitin 1945 kjo hapësirë iu bashkua Shqipërisë nga gjermanët dhe italianët), jeta në një shtet me gjuhë zyrtare të ndryshme nga shqipja, emigracioni i fuqishëm dhe boshatisja territoriale kanë bërë efektin e vet dhe kanë lënë pasoja afatgjata. Megjithatë, ende në këto vatra të botës shqiptare, është ruajtur kujtesa historike, gjuha, kultura doket, zakonet. Edhe pse ka kaluar shekulli nën një kufi të pakalueshëm deri para 20 viteve, malësorët e dyja anëve të kufirit e kanë përceptuar këtë lloj ndarjeje si një përkohshmëri, që një ditë do të kapërcehej tërësisht. Dhe në fakt zhvillimet integruese në Europë i kanë minimizuar ecjet e veçanta e të palidhura, po ashtu edhe kufrin i cili gjithsesi mbetet. Nga ana tjetër, ndonësë kemi të bëjmë me një fis shqiptar, nga pikëpamja antropologjike, në kuptimin më të gjithanshëm të këtij termi, jeta e ndarë në dy shtete me cilësi jete, të lirive dhe të drejtave të diferencuara nga pikëpamja cilësore, ka ndikuar në formësimin e nënvetëdijeve të dallueshme, mënyrave të veçanta të sjelljes dhe cilësive të ndryshme shoqërizimit.

Fenomenet që lindën nga ndarja e kufirit mes shqiptarëve, historia e përcaktimit të kësaj linje, janë të përhapura në të gjitha anët e një populli të cunguar nga padrejtësitë e historisë. Pikërisht pasojat e këtyre padrejtësive kanë qenë objekt studimi i profesor Martin Berishës në këtë studim që është sjellur në gjuhën shqipe në Tiranë dhe në gjuhën kroate, në Zagreb, vendit që i ka mbështetur historikisht shqiptarët në ditët e tyre më të vështira të kohëve moderne dhe u bë strehë mbrojtjeje nga persekutimet e pushteteve serbe ose të korruptuara shqiptare, në vendbanimet e tyre. Kam parasysh, shqiptarët në përgjithësi dhe katolikët e Kosovës në veçanti.

Vetë Hoti është shembulli konkret i ekzistencës së dy formacioneve të përkoheshme konceptuale, që e mendojnë, analizojnë e përshkruajnë, këtë subjekt vllaznie dhe Malësinë në tërësi, në forma të ndryshme, në dy anët e kufirit. Pavarësisht se kemi të bëjmë me konstrukte të përkohëshme, të imponuara politikisht nga faktorë jashtëshqiptarë, ata kanë lënë gjurmë ndarëse dhe përjetuese në nën-ndërgjegjën e anëve tona përbërëse. Dhe ky përfundim që ka arritur autori është në fakt produkt i një rezultati, që mund ta arrijë vetëm një studiues i vëmendshëm, metodologjikisht i impostuar drejtë, me përgatitjen teorike të nevojshme për kërkim ndërdisiplinorë. Studimi kësisoj është i çliruar nga komplekset dhe shabllonet amorfe të nacionalizmit primitiv dhe mund të përshihet në studimet serioze bashkëkohore. Autori ka rritur të kryejë analizën dhe mikrostudimin e konstruktit të identitetit nacional shqiptar në brezin kufitar të Shqipërisë në tërësi, duke hyrë, siç thotë vetë, në thellësi të indit nacional, si me thikë të mprehtë: në hapësirat më jetësore të popullsisë së njejtë me kufi të ndarë, por me vuajtje të njëjtë për ndërprerjen e komunikimit.

Kemi të bëjmë me një studim të impostuar qartazi në pikëpamje metodologjike të shkrimit shkencor ndërdisiplinorë, dhe mbi të gjitha, suksesi i kësaj vepre është analiza e fenomeneve, që vjen për shkak të bazamentit solid të përgatitjes së autorit me filozofinë e historisë, antropologjinë kulturore, njohjes së thellë të shkencave politike dhe të së drejtës ndërkombëtare. Studimi është i vendosur, sipas meje, mbi një kontrukt teorik, të cilin nuk mund ta bëjë lehtësisht çdo studiues, pa një përgatitje ndërdisiplinore, filozofike, shkencave politike, historike, juridike, kulturologjike dhe sociologjike, së paku, të cilen profesor Martin Berisha, falë përvojës së gjatë akademike dhe të studimeve sistematike mbi burime parësore, e zotëron shumë mirë.

Kufiri në këndvështrimin e autorit, bashkëjeton përditë me kombin e ndarë dhe ndërgjegjën e tij, atë të pastren, idealen e përspektives rilindase, albanianiste, e cila vjen e përshtatet në kontruktin politik, social të vendit ku është atashuar, dikur ish Jugosllavi, sot fatmirësisht në Republikën e Kosovës, Republikën e Malit të Zi, Republikën e Maqedonisë së Veriut, Serbi, vende që aspirojnë një të ardhme të përbashkët në Europë. Autori ka arritur kështu të kryejë një studim mbi kufirin në disa dimensione, si hartë mendore, që mbizotëron në vetëdijën e shqiptarëve varësisht vendit ku kampionet e studiuara ndodhen.

Autori dallon dy linja argumentuese, që kanë formësuar dhe kanë ndërtuar dy monada të ndryshme, që interpretojnë të njëjtin realitet, duke përjashtuar njëritjetrin, ndonëse ruajnë thelbin e përbashkët, gjuhësor, kulturorë, letrarë, territorial, të ideologjisë dominues kombëtare etj. Thanun ndryshe, pjesa që ka jetuar brenda Shqipërisë së Vjetër dhe ajo që ka jetuar në shtetet fqinjë, dhe madje edhe vetë brenda shteteve fqinje, varësisht pozicionit gjeografik.

Autori ka rritur, që përmes analizës në rrafshin indivdual, të zbulojë vetë dhe të na bëjë të njohur lexuesve, ligjshmëritë e përgjithshme; me analizën e mikroniveleve dhe mikropraktikave nacionale në hapësirën kulturore dhe historike shqiptare, të na shpalosë diskurin mbizotërues nacional, konceptuar në planin e studimit kulturor dhe historik të shoqërisë shqiptare përtej kufijve të Shqipërisë së Vjetër. Berishaj nuk mjaftohet këtu por arrin të bëjë edhe shpjegimet e dallimeve nacionale, si produkt dhe rrjedhojë e ndarjes së kufirit ndër shqiptarë në hapësiren gjeografike ku ato historikisht prej shekujsh jetojnë.

Autori nuk e le punimin e tij në nivelet e një studimi për të djeshmen. Ai me të drejtë fokusohet edhe në analizën e gjendjes së respektimit të të drejtave të njeriut, gjendjes së ndryshimit të sovranitetit, shkallën e plotësimit të të drejtës së vetvendosjes, ligjin mbi ndarjen administrative, respektimin e titullit juridik të pronësisë, si bazamentë ligjorë të brendshëm të kërkuar nga ajo që unë do ta quaja, qeverisja demokratike botërore (dhe këtu kam parasysh monitorimin e standardeve ndërkombëtare të respektimit të të drejtave të minoriteteve në vendet ku shqiptarët jetojnë, para së gjithash në Republikën e Malit të Zi, por edhe në Serbi), si faktorë që ndihmojnë në zhdukjen e dallimeve kufitare, që padrejtësia e historisë, ia ka lëne barrë brezit të tretë, shkruan autori, d.m.th. brezit tonë, mbasi dy breza para nesh përjetuan ndarjen, dhunën, privimet nga më të rëndat, vendosjet si popullsi e klasifikuar e dorës së dytë, etj.

Monografia e profesor Martin Berishaj, “Zhbërja e Kufirit”, është edhe një kritikë e heshtur, në formën e një pasqyre ku mund të ballafaqohen autorët e studimeve pararëndëse mbi kufirin. Është një model se si mund të shkruhen studime me fokuse të tilla bashkëkohorë, për të qenë të pranueshëm dhe konkurencialë në ballafaqimin shkencore ndërkombëtarë. Në fakt, në dijeninë time, nga studiuesit pararëndës shqiptarë mungon një studim i konceptuar në një formë dhe përmbajtje të tillë. Askush deri më sot në vendin tim, nuk është marrë me analizën e pasojave të ndarjes kufitare ndërshqiptare, në aspektin formativ, të vetëdijës, të vlerësimit të realiteteve gjegjëse, brenda dhe jashtë kufirit, ndikimit të politikave drejtuese të vendeve ku u detyruan shqiptarët të jetojnë të ndarë, përfshirë edhe regjimet nën të cilat jetuan shqiptaret e shtetit amë, ose Shqipërisë së Vjetër, le ta quajmë me një term të kohës kur Shqipëria e 1913 dhe ajo e Tokave të Lirueme u bashkuan në një më 1941, fenomen ky i ngjashëm edhe me trevat kroate.

Edhe pse në dekadën e dytë të shekullit XXI kohët ndryshuan pozitivisht, kufiri sërish bashkëjetoi çdo ditë fizikisht me kombin e ndarë dhe në ndërdijen e tij, duke qenë një konvencion i prekshëm, në një formë ose në një tjetër.

Duke qenë se ky libër i kushtohet popullit më të copëtuar në Ballkan dhe Europë, ai paraqet interes për lexuesit në përgjithësi, posaçërisht për lexuesit e vendeve ballkanike, që kanë kaluar përvoja të ngjashme dhe e kuptojnë më së miri ndjesinë e shqiptarëve mbi kufijtë që ndajnë në mes padrejtësisht të njëjtin fis, krahinë, popull, të paraqitur me aq profesionalizëm nga profesor Berishaj. * Akademia e Studimeve

Albanologjike Instituti i Historisë

Tiranë