“Moti i Madh” drejt UNESCO - s (përtej arberishtes e Skenderbeut)

Po shfrytëzoj këtë rast që na u dha nga drejtori i Muzeut Historik Kombëtar që sot, në Ditën Europiane të Trashëgimisë, njëherësh dhe Ditë Kombëtare e Trashëgimisë, të bëj të njohur para jush një prej nismave më të rëndësishme që janë në proces realizimi aktualisht.

Është fjala për projektin “Moti i Madh”, forma më e shkurtër e emërtimit të dosjes së trashëgimisë arbëreshe, në rrugën e saj të gjatë drejt UNESCO-s, për t’u promovuar si trashëgimi e Njerëzimit.

Një rrugë e gjatë sepse Fondacioni Ndëruniversitar “Francesco Solano” ka vite që investohet me këtë dosje shkencore, duke krijuar një rrjet bashkëpunimi ndëruniversitar, që nga Cosenza, Palermo, Lecce dhe Salento, deri në Venezia e Milano. Suksesi i parë është regjistruar tashmë prej afro dy vjetësh, me miratimin e projektit nga komiteti kombëtar i UNESCOs në Itali. Prej vitit të kaluar projekti mori karakter ndërshtetëror, që bën pjesë në kriteret e parapëlqimit të ekspertëve të UNESCO-s. Një grup i vogël studiuesish funksionon për këtë dosje edhe këtu në Tiranë. Akademia e Shkencave, Ministria e Kulturës dhe institucione të tjera, duke përfshirë ekspertë të huaj, po punojnë bashkë për të plotësuar të gjitha kërkesat: shkencore, administrative, diplomatike, që nisma të përfundohet me sukses.

Në prag të Ditës Europiane të Trashëgimisë Fondazioni “Solano”, që drejtohet nga akad. Francesco Altimari, organizoi në Vaccarizzio paraqitjen dyditore të rezultateve të arritura, ku mori pjesë edhe akad. Skënder Gjinushi, kryetar i Akademisë së Shkencave. Në mënyrë bindëse u shfaq para një audience cilësore puna e shkëlqyer që është realizuar deri tani, përmes një bashkëpunimi sinergjik tripalësh: studiuesit, administrata vendore dhe bashkësitë arbëreshe bartëse të trashëgimisë shpirtërore që promovohet.

Dy çështje meritojnë të sqarohen për dosjen “Moti i Madh”, çështje që, nga mungesa e informacionit apo nga ndonjë arsye tjetër, sikur janë ngatërruar dhe publikut i janë përcjellë josaktësisht.

Së pari nuk është fjala për të regjistruar në UNESCO arbërishten, apo më saktë vetëm arbërishten, sepse “Moti i Madh”, kjo shprehje e figurshme që ne e kemi identifikuar me figurën e De Radës, është gjithëpërfshirëse. Gjithçka bën pjesë tek “Moti i Madh”: epoka heroike e Gjergj Kastriotit, letërsia humanistike që është shkruar për të, cikli i kangjeljeve që arbëreshët morën me vete, patronimet dhe toponimet, vallet, ritet kryesore të jetës (lindja, pagëzimi, martesa, largimi nga jeta). Gjatë dy ditëve të paraqitjes së dosjes para komunitetit vëmendja kryesore iu drejtua riteve pranverore dhe ritualeve të martesës. Mund të dalë pyetja se ç’lidhje kanë këto rite e rituale me “Motin e Madh”. Dhe si mund të bashkëpunohet nga Shqipëria si palë për plotësimin e dosjes. Përgjigjja është shumë e thjeshtë: ritet kryesore të pranverës janë rite të një periudhe paraosmane dhe janë ruajtur në simetri e sinkroni të plotë në të dyja anët e Adriatikut. Vërtet janë kushtëzuar nga kalendarët, që janë të njëjtët për të gjithë, por mbijetesa e cikleve të lidhura me këto rite e ritualë është mbijetesë e shpirtit të Arbërit që rron. Këngët e Shën Lazrit (llazoret), këngët e Pashkëve, kalimeret, këngët e ringjalljes (evangjelizmoit), kolendat dhe këngët e tyre (kullanat), këngët e karnevaleve, këngët e pesëdhjetores (rushajet, rosaliae diem), këngët e Shën Gjergjit etj. sot janë pjesë e jetës së çdo katundi arbëresh, shoqëruese të riteve jetësore, jo këngë skenike. Ato janë mbledhur edhe në Shqipëri sidomos nga fretnit françeskanë dhe janë rishfaqur të desakralizuara edhe në tri dekadat e fundme, pas një periudhe të gjatë ndalimi për shkak të ateizmit. Me “Motin e Madh” lidhen edhe këngë të mirënjohura arbëreshe, si “Moj e bukura More”, e cila është një këngë përshpirtjeje. Siç na ka njoftuar një shekull e ca më parë Crispi, në librin e tij “Në Malin e Trundafillave”, kjo këngë këndohej nga vajzat arbëreshe në ditën e luleve, në ditën e përkujtimit të të vdekurve, por, duke qenë se varret e të parëve gjendeshin në More, ato lule thjesht shoqëronin këngën - vajtimin. Me ringjalljen lidhet edhe balada e Konstantinit dhe Doruntinës.

Çështja e dytë është e lidhur me keqkuptimin se arbërishtja po promovohet e regjistrohet si një gjuhë e arkivuar. Është e ditur se globalizimi ka bërë të vetën, edhe gjuhët më të folura e më të shkruara janë nën trysninë e anglifikimit. Por arbërishtja, ashtu si dhe shqipja, nuk është gjuhë e një brezi, ajo është trashëgimi e të gjithë folësve të saj, prej dëshmive më të hershme si vepra e Lekë Matrangës deri tek poetët e këngëtarët e sotëm që shkruajnë e këndojnë arbërisht. Akademikët Francesco Altimari dhe Matteo Mandalà, përgjatë tri dekadave, kanë krijuar një thesaurus të arbërishtes së shkruar të folur, që shpesh e njohim me emrin “arbërishtja digjitale” dhe që përmban një bazë të dhënash të jashtëzakonshme për dy nivelet e ligjërimit arbërisht: me të folur e me të shkruar. Në “Motin e Madh” bën pjesë edhe arbërishtja e Nikollë Ketës, edhe arbërishtja e De Radës, e Serembes, e Santorit; edhe arbërishtja e folësve të sotëm të saj në një popullatë që mund të jetë deri 100 mijë.