Vështrim i shkurtër juridik në lidhje me nenin 7 të K.Pr.Penale, raporti i tij me nenet 333 dhe 334 të K.Penal shqiptar, si dhe qasja me legjislacionet e vendeve të tjera, jo shqiptare
Në legjislacionin shqipëtar dhe konkretisht Ligji nr.7905, datë 21.03.1995 “Kodi i Procedurës Penale i Republikës së Shqipërisë në nenin 7 “Ndalimi i gjykimit dy herë për të njëjtin fakt” (ndryshuar me Ligjin nr.35/ 2017, datë 30.03.2017, neni 4), është sanksionuar se: “Askush nuk mund të gjykohet rishtas për të njëjtin fakt penal, për të cilin është gjykuar me vendim të formës së prerë, me përjashtim të rasteve kur është vendosur rigjykimi i çështjes nga gjykata kompetente”.
Por si interpretohet dhe zbatohet/aplikohet ky nen në raste të konfrontimit të shtetasve me Drejtësinë, parim i cili për mendimin tim personal, aplikohet në mënyra të ndryshme nga gjykata dhe gjyqtarë të ndryshëm, për fakte të ngjashme juridike. E në këtë kontekst e vlerësoj me vend të jap opinionin tim juridik, (e konsideroj të saktë), ama, kjo në mendjet e juristëve të tjerë le të marrë konotacionin e secilit sipas bindjeve të tyre juridike.
Nocioni Juridik dhe Efekti i ‘Ne Bis in Idem/Res Judicata’, në lidhje me praktikën Tonë gjyqësore.
Për të patur një ide/koncept të saktë juridik vlen të bëjmë një analizë të saktë/ cilësore në lidhje me efektin e vendimit që ka marrë cilësinë e res judicata. Res J/Iudicata (Angelo Gambiglioni, De re iudicata, 1579), parandalon një person të akuzuar të gjykohet përsëri për të njëjtat akuza (ose të ngjashme, “autrefois”), pas një lirimi ose dënimi më të hershëm.
Në bazë të kësaj paranteze, rezulton se fakti penal që lidhet me këtë parim duhet të bëjë patjetër “gjë të gjykuar; të formës së prerë”, e si i tillë, asnjë i/të pandehur nuk mund të gjykohen më për të njëjtin fakt penal, si garanci kjo e padiskutueshme Kushtetuese, Konvencionale dhe Ligjore.
Sipas një përkufizimi të pranuar gjerësisht, parimi ‘ne bis in idem’, nënkupton që një person që është deklaruar i pafajshëm apo është dënuar(mbaj parasysh konceptin juridik i dënuar pra personat që fitojnë statusin e ‘formës së prerë’, në kuptimin e ‘gjësë së gjykuar’, kur: a) ...... ; b) Palët humbasin afatet e parashikuara në nenet 415/1 dhe 435/1 të
K.Pr.Penale mbi paraqitjen e ankimit në gjykatën e apelit ose rekursit në Gjykatën e Lartë), nuk mund të gjykohet apo të dënohet sërisht/ përsëri për të njëjtat fakte ose për të njëjtën vepër penale, në një gjykim të ri. Formula ‘ne bis in idem’ është në fakt një derivat i maksimës së të drejtës romake ‘nemo bis in idem debet vexari’. Parimi ‘ne bis in idem’, është i njohur gjithashtu me shprehjet ‘ndalimi i ndjekjes së dyfishtë’; ‘rreziku i dyfishtë’, autoriteti negativ i ‘res judicata’ apo ‘double jeopardy’ (Black Law Dictionary - Parimi i mbrojtjes ndaj përdorimit të formave të ndryshme të ndjekjes penale nga shteti - kupto për të njëjtin fakt;)
Parimi ‘ne bis in idem’, paraqet kuptimin e njëkohshëm të dy termave: ‘ne bis; dhe idem’. Termi ‘ne bis’ i referohet një vendimi apo një gjykimi të zhvilluar më parë që duhet të marrë parasysh për të evituar një gjykim të dytë. Ndërsa shprehja ‘idem’ i referohet fakteve apo shkeljeve që janë në bazë të vendimit të parë, apo të gjykimit të parë dhe që rimerren në konsideratë gjatë vendimit apo gjykimit të dytë.
Ai zbatohet me kushtin që vendimi apo gjykimi i mëparshëm të jetë përfundimtar dhe të jetë shprehur për themelin e çështjes. Në rast se nuk jemi përpara një vendimi apo gjykimi përfundimtar, ndjekja penale mund të plotësohet apo të rifillojë nga organi gjyqësor kompetent (prokurorit).
Kuptimi i ‘idem’ megjithëse i diskutueshëm nëse i referohet identitetit të fakteve apo të veprave penale, duket se ka marrë një zgjidhje në legjislacionin tonë me ndryshimet ligjore të sjella me ligjin nr. 35/2017, duke u riformuluar përmbajtja e nenit 7 të K.Pr.Penal, respektivisht në: “Askush nuk mund të gjykohet rishtazi për të njëjtin fakt penale, për të cilin është gjykuar me vendim të formës së prerë...”. Më herët krijohej një farë konfuzioni me formulimin ‘për të njëjtën veprës penale’. I njëjti formulim haset/ ndeshet/ gjendet/ shkruhet edhe në ligjin Gjerman, Belg, Francez etj. Gjykata e Lartë Rajonale e Frankfutit Gjermani, interpreton të papranueshëm ekstradimin e një shtetasi të Unionit drejt një vendi të tretë, nëse ka një vendim të formës së prerë të lëshuar nga cilido prej këtyre shteteve. Në të njëjtën linjë janë dhënë më herët vendimet e GjED-së Petruhhin C-182/15 dhe Pisciotti C-19116;
Aktet ndërkombëtare gjithashtu, kanë një qasje të dukshme për ta shtrirë efektin e parimit “ne bis in idem”, përkundrejt fakteve të hetuara dhe gjykuara më herët dhe jo veprave penale. Konventa për Vlefshmërinë e Ndërkombëtare të Çështjeve Penale; Konventa Europiane e Ekstradimit; Konventa e Shengenit, së bashku me Protokollet e tyre parimin ‘ne bis in idem’, e lidhin posaçërisht ‘për të njëjtin fakt’.
Në Republikën e Shqipërisë ky parim është ngritur në nivel kushtetues duke u sanksionuar në nenin 34 të Kushtetutës. Sipas kësaj dispozite: “Askush nuk mund të dënohet më shumë se një herë për të njëjtën vepër penale dhe as të gjykohet sërish, me përjashtim të rasteve kur është vendosur rigjykimi i çështjes nga një gjykatë më e lartë, sipas mënyrës së parashikuar me ligj”. Një përcaktim të ngjashëm bën edhe k.pr.p në nenin 7 të tij.
Në praktikën tonë të Gjykatës së Lartë, ky parim jo vetëm që ka gjetur mbështetje të plotë duke ndaluar katercipërisht rihetimit/ rigjykimin e shtetasit për të njëjtin fakt penal, por nga ana tjetër, e ka shtrirë zbatimin e këtij parimit, edhe kur një shtetas shqiptar rezulton të jetë hetuar dhe gjykuar për një fakt penal nga gjykata të ndryshme nga ato të juridiksionit të shtetit tonë.
Të njëjtën qasje mbi parimin ‘res judicata’ jurisprudenca e ka edhe në trajtimin e lëndës civile. Gjykata Kushtetuese në mënyrë konsistente arsyeton se: “Gjykata ka vlerësuar se vendimi gjyqësor i formës së prerë, që përbën gjë të gjykuar, është shprehje dhe konkretizim i së drejtës mbi marrëdhënien juridike dhe ka qëllim t’i japë jo vetëm qartësi, por dhe siguri kësaj marrëdhënieje. Cenimi i parimit të gjësë së gjykuar do të çonte në cenimin e të drejtave, lirive dhe interesave kushtetuese e ligjore të garantuara nga neni 42 i Kushtetutës, pra në cenim të vetë sigurisë juridike (shih vendimet nr.15, datë 19.04.2013; nr.23, datë 08.06.2007 të Gjykatës Kushtetuese)...Gjykata çmon se gjëja e gjykuar përfshin jo vetëm urdhërimet e dispozitivit të vendimit gjyqësor, por edhe vërtetimet e fakteve dhe zbatimin e së drejtës, të përcaktuara në pjesën përshkruese arsyetuese të vendimit, me kusht që të jenë kryer me qëllim të dhënies së vendimit gjyqësor dhe t’u përkasin fakteve ose marrëdhënieve që kanë formuar objektin e gjykimit mbi të cilin gjykata ka dhënë vendimin e saj (shih vendimin nr. 24, datë 12.11.2008 të Gjykatës
Kushtetuese).
Të njëjtin qëndrim ka mbajtur edhe Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut, e cila ka nënvizuar se “… në pikëpamjen e Gjykatës, parimi në bazë të të cilit një vendim përfundimtar i formës së prerë është gjë e gjykuar dhe zgjidh mosmarrëveshjen midis palëve me një efekt përfundimtar është një element themelor i së drejtës për një gjykim të drejtë, që garantohet nga neni 6 i Konventës në çështjet civile. Parimi i sigurisë juridike dikton që, kur një mosmarrëveshje është shqyrtuar në themel nga gjykata, vendimi i saj nuk vihet më në diskutim” (shih çështjen Kehaya dhe të tjerë kundër Bullgarisë, datë 12.01.2006).
Double Jeopardy (rreziku i dyfishtë), duket se ka mbetur një reminishencë edhe në të drejtën e cammon law, për shkak se edhe në atë Ishull (Mbretërina e Bashkuar) me Aktin e Drejtësisë Penale të vitit 2003, Anglia, Uellsi dhe Irlanda e Veriut, vetëm në raste përjashtimore për vepra shumë të rënda, kur dalin prova të reja e tjet çdo dyshimi bindëse, si edhe kur çmohet në interes të publikut (kumulativisht), mund të rishqyrtohet një çështje më e hershme.
Në Shtetet e Bashkuara(USA), Amendamenti i Shtatë i Kushtetutës parashikon se, asnjë fakt që është gjykuar nga një juri më herët, nuk do të rishqyrtohet ndryshe në asnjë gjykatë tjetër të Shteteve të Bashkuara dhe as të ndonjë shteti tjetër.
E drejta jonë penale, ka shkuar në konformitet me parashikimet e pjesës më të madhe të legjislacioneve penale të Europës Perëndimore, dëshmuar kjo me frymën e sjellë përmes Ligjit nr. 34/2017, datë 30.03.2017. Me këtë të fundit, u çmua i papajtueshëm me Konventën EDNj-në edhe (ish) neni 449 i K.Pr.Penale RSh-së, e nën këtë frymë ai u reformua rrënjësisht. Tashmë, kjo dispozitë nën titullin “Rihikimi”, parashikon se: 1. Në rastet dhe kushtet e parashikuara nga ky Kod, rishikimi i vendimeve që kanë marrë formë të prerë lejohet në çdo kohë, edhe kur dënimi është ekzekutuar ose shuar. 2. Nuk lejohet rishikimi i vendimit të pafajësisë dhe as rishikimi i vendimit të dënimit kur synohet rëndimi i pozitës së të dënuarit”. Përmes këtij përcaktimi ligjor, qartësisht autoritetit të shtetit dhe organit të prokurorisë si përfaqësuese e tij në gjykim, nuk i lihet asnjë instrument për të kërkuar rishikimin e një vendimi penal të formës së prerë, qoftë edhe dënimi, kur ka për qëllim rëndimin e pozitës ligjore të të dënuarit. Nën këtë kontekst, duket se zgjedhja e legjislatorit tonë është e qartë, e prerë dhe e paekuivok, në drejtim të sanksionimit (me gërma të arta), të mosgjykimit e mosdënimit dy herë për të njëjtin fakt penal,ama implementimi praktik gjyqësor nuk është i tillë, çka len vënd për dyshime në ‘drejtësinë’ e dhënë nga gjykatat në disa vendime penale në nivele të ndryshme të gjyqësorit, si dhe në gjykata me kompetencë lëndore të ndryshme. Përjashtimit, rigjykimi është i pranueshëm vetëm kur pretendohet mbi kritere strikte ligjore, nga i dënuari me eventualitetin e zbutjës së pozitës së tij ligjore ose pafajësisë.
Megjithatë duhet thënë se, parimi i Rrezikut të Dyfishtë nuk është një parim i së drejtës ndërkombëtare. Ai nuk zbatohet ndërmjet vendeve të ndryshme, përveç rasteve kur është rënë dakord kontraktualisht ndërmjet atyre vendeve, si për shembull në Bashkimin Evropian (Neni 54 Konventa e Shengenit), dhe në traktate të ndryshme ekstradimi ndërmjet dy vendeve, sikurse cituar më lart.
Cënimi i ‘Ne bis in Idem’, nga aplikimi i njëkohshëm i neneve 333/a dhe 334 të K.Penal.
Nga mënyra sesi praktika jonë gjyqësore po interpreton dhe zbaton nenet 333/a (Grupi i strukturuar kriminal) dhe 334 (Kryerja e veprave penale nga grupi i strukturuar kriminal) të K.Penal, e sidomos Prokuroria dhe Gjykata e Posaçme kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar(GJKKO), duket se bie ndesh me parimin e ‘ne bis in idem’.
Sipas këtyre dispozitave, ekzistenca vetëm e një bashkëpunimi të veçantë në formën e grupit të strukturuar kriminal edhe pa u përfshirë në kryerjen e një tjetër vepre penale, është e qartë se do të gjejë zbatim dhe do të aplikohet vetëm neni 333/a i K.Penal. Si vepër penale formale, do të mjaftojë ekzistenca e këtij bashkëpuimi të