Alket Çani sjell në shqip dy vepra të shkrimtares hungareze

o të kalonin dekada, por prapë, për të, frëngjishtja nuk do të bëhej asnjëherë gjuha e saj. Është gjuha e tjetrit. Kaloi shumë më pak kohë në vendin e saj, në Hungari, megjithatë gjuha e saj është e saj. Me të ajo thuri historitë e para, përrallat me të cilat hutonte vëllezërit, dramat e shkollës, poezitë e trishtimit në vitet e mërgimit... Në gjuhën e saj ajo nuk ishte kurrë analfabete. "Analfabetja", kështu titullohet rrëfimi autobiografik i shkrimtares hungareze Agota Kristof. Pas "Trilogjia e binjakëve", botuar pak kohë më parë nga shtëpia botuese "Odeon", përkthyesi Alket Çani sjell një tjetër vepër të Kristof, por kësaj here flitet për një rrëfim autobiografik të saj. Janë 11 kapituj, 11 momente të jetës së saj, prej fëmijërisë, deri në rigjetjen e vetes së saj si shkrimtare në Zvicër. Nga gazi fëmijëror, çapkënllëqet "e ndëshkuara" me qëndrimin ulur në gjunjë mbi një kalli misri, te jeta në konviktin e vajzave, të qeshurat nën zë në vdekjen e Stalinit, kur duhet të bënin një hartim për vdekjen e udhëheqësit legjendar, arratinë nga Hungaria drejt Austrisë e më pas në Zvicër, me të ftohtit, natës, së panjohurës, pastaj shkretëtira shpirtërore në një vend të huaj, ku je e detyruar të punosh në uzinë e të shkruash poezi me mendje... Është jeta e një shkrimtareje në mërgim, të cilën e shkuara e ka shënjuar përgjithmonë.

Agota Kristof lindi në vitin 1935 në Csikvand të Hungarisë. Mbërrin në Zvicër në 1956, ku punon në uzinë, pastaj mëson frëngjishten.

Në vitin 1987 bëhet e njohur me romanin e saj të parë, "Fletorja e madhe", që merr çmimin e "Librit Europian". Pasojnë dy libra të tjerë, "Prova" dhe "Gënjeshtra e tretë", një trilogji e përkthyer në tridhjetë gjuhë. Boton më pas librat "Hier", "C'est égal" dhe shumë tekste për teatrin. U nda nga jeta në korrik 2011. "Analfabetja", botuar nga shtëpia botuese "Zenit", është i vetmi rrëfim autobiografik i saj. Nga vetërrëfimi "Analfabetja" Shkretëtira Nga qendra e refugjatëve të Zyrihut na "shpërndajnë" nga pak nëpër Zvicër. Kësisoj, rastësisht, mbërrijmë në Neuchâtel, më saktë në Valangin, ku na pret një apartament me dy dhoma i mobiluar nga banorët e fshatit. Disa javë më vonë filloj punën në një fabrikë orësh në Fontainemelon.

Ngrihem në orën pesë e gjysmë. Ushqej dhe vesh beben, vishem dhe nisem të marr autobusin e orës gjashtë e gjysmë që më shpie në fabrikë. Lë foshnjën në çerdhe dhe hyj në uzinë. Dal që andej në orën pesë të pasdites. Marr vajzën nga çerdhja, marr autobusin, kthehem në shtëpi. Bëj pazaret në dyqanin e vogël të fshatit, ndez zjarrin ( në apartament nuk ka ngrohje qendrore), përgatis darkën, vë foshnjën në gjumë, laj enët, shkruaj nga pak dhe shkoj edhe unë të shtrihem.

Uzina është një vend shumë i mirë për të shkruar poezi. Puna është monotone, mund të mendosh për tjetër gjë dhe makineritë kanë një ritëm të rregullt që skadon vargjet. Në sirtarin tim mbaj gjithmonë një laps dhe një fletë letre. Kur poezia merr formë, e shënoj. Në mbrëmje e hedh në të pastër në një fletore.

Në uzinë jemi dhjetë hungarezë. Gjatë pushimit të drekës takohemi në mensë, por ushqimi është aq i ndryshëm nga ai me të cilin jemi mësuar, saqë pothuajse nuk hamë fare. Unë, për shembull, përgjatë një viti të tërë marr vetëm kafe me qumësht dhe pak bukë në vaktin e drekës.

Të gjithë në uzinë janë të sjellshëm me ne. Na buzëqeshin, na flasin, por ne s'kuptojmë asgjë.

Pikërisht këtu fillon shkretëtira. Shkretëtirë sociale, shkretëtirë kulturore. Ekzaltimi i ditëve të revolucionit dhe arratisjes ia lë vendin heshtjes, zbrazëtisë, nostalgjisë së ditëve kur kishim përshtypjen se po merrnim pjesë në diçka të rëndësishme e ndoshta historike, mallit për vendlindjen, mungesës së familjes e të miqve.

Kur erdhëm këtu prisnim diçka. Nuk e dinim se ç'prisnim, por sigurisht jo këtë: ato ditë të zymta pune, ato mbrëmje të heshtura, atë jetë të ngrirë, pa ndryshime, pa surpriza, pa shpresë.

Nga ana materiale jetojmë pak më mirë së më parë. Kemi dy dhoma në vend të një dhome. Kemi qymyr me shumicë dhe ush- qim të mjaftueshëm. Por, krahasuar me çka kemi humbur, e kemi paguar shumë shtrenjtë.

Në autobusin e mëngjesit, kontrollori ulet pranë meje, në mëngjes është gjithnjë i njëjti, topolak e buzagaz, dhe më flet gjatë gjithë rrugës. Unë nuk e kuptoj shumë mirë, por kuptoj, ama, që ai kërkon të më sigurojë duke më shpjeguar se zviceranët nuk do t'i lejojnë rusët të vijnë deri këtu. Ai thotë që s'duhet të kem më frikë, që s'duhet të jem e trishtuar, sepse tani jam e sigurt. Unë buzëqesh, nuk arrij dot t'i them që s'kam frikë nga rusët dhe që, nëse jam e trishtuar, kjo ndodh më tepër për shkak të sigurisë së madhe të tanishme dhe sepse nuk kam asgjë tjetër për të bërë e për të menduar veç punës, uzinës, pazareve, larjes së enëve, vakteve e që duhet të pres të vijë e diela për të fjetur e për të ëndërruar pak më gjatë për vendin tim.

Si t'ia shpjegosh, pa e lënduar, dhe me ato pak fjalë që di në frëngjisht, që vendi i tij i bukur për ne refugjatët s'është tjetër veçse një shkretëtirë që na duhet ta përshkojmë mespërmes për të arritur në atë që e quajnë "integrim", "asimilim". Në atë çast, ende nuk e di që disa prej nesh nuk do t'ia dalin kurrë.

Dy prej nesh u kthyen në Hungari, me gjithë dënimin me burg që i priste. Dy të tjerë, burra të rinj, beqarë, shkuan më larg, në Shtetet e Bashkuara dhe Kanada. Katër të tjerë, akoma më larg, aq larg sa mund të shkohet, përtej kufirit të madh. Këta katër persona, që unë i njihja, vranë veten gjatë dy viteve të para të mërgimit tonë. Një me qetësues, një me gaz dhe dy të tjerët me litar. Më e reja ishte tetëmbëdhjetë vjeç. Quhej Zhizelë.