Milo: Konvertimi në fenë islame nisi 100 vite para Skënderbeut, lufta për mbrojtjen e krishtërimit
ANALIZA E HISTORIANIT TE NJOHUR: POPULLSIA E ISLAMIZUAR NUK ISHTE NE KRAH TE SKENDERBEUT
“Për të kuptuar më mirë natyrën e luftës arbërore të shekullit XV, ajo duhet vendosur në terrenin korrekt shpirtëror të kohës dhe në rrethanat gjeopolitike të saj”. Kështu shprehet historiani Paskal Milo, ndërsa i mbahet debatit mbi figurën e Heroit Kombëtar, Gjergj Kastriot Skënderbeut dhe karakterit të luftës së tij. Milo nuk e sheh të veçuar figurën e Skënderbeut, por në një kontekst të caktuar kohor, në përputhje me frymën e kohës dhe ale-
Historianët, që janë marrë me studimin e historisë së Skënderbeut, shqiptarë e të huaj, kanë nënvizuar në shumicë karakterin çlirimtar të luftës dhe të mbrojtjes së lirisë për ato zona që ishin të lira nga pushtimi osman. Një historian i madh anglez, siç është Eduard Gibon ( Edëard Gibbon) i shekullit të XVIII, rebelimin e Skënderbeut ndaj osmanëve, ndër shkaqe të tjera, e sheh edhe "nga skllavërimi i vendit të tij". Për J. Ph. Fallmerayer, shqiptarët ishin të etur për liri dhe kjo ndjenjë i ka vënë ata përherë në lëvizje e në luftë të pandërprerë "për të siguruar pavarësinë nga çdo ndikim i huaj". Çështja e lirisë bashkoi në një front të vetëm jo vetëm malësorët e fusharakët që donin të shpëtonin nga taksat e privacionet e tjera, që u impononte sundimi osman, por edhe një pjesë të mirë të fisnikërisë arbërore. Skënderbeu, shkruan Noli, "u identifikua plotësisht me katundarët e lirë të Shqipërisë dhe kështu u bë udhëheqësi i tyre kombëtar më i madh dhe më i shquar". Aristokracia e krishterë arbërore ishte e pakënaqur nga sistemi i imponuar osman i timarit që e privonte atë nga e drejta e sundimit të drejtpërdrejtë mbi zotërimet e tyre. Pikërisht këtë bazë të përbashkët interesash të fisnikërisë me katundarinë kishte parasysh prof. Buda kur arriti në përfundimin se "nuk ka kontradiktë midis Skënderbeut "luftëtar lirie" dhe "Skënderbeut feudal", as nuk kemi nevojë të përdorim një tjetër matës për njërën ose për tjetrën anë, siç është pretenduar. Të dyja janë aspekte të së njëjtës çështje, që s'kanë karakter psikologjik - personal, por janë dukuri të ligjshme dhe objektive karakteristike në shkallë europiane për të gjithë periudhën". Shumica e historianëve i bashkohen opinionit se përmbajtja themelore e luftës së shqiptarëve ka qenë mbrojtja e jetës së pavarur politiko - shtetërore, pra, e lirisë kundër pushtimit osman të vendit.
Për të kuptuar më mirë natyrën e luftës arbërore të shekullit XV, ajo duhet vendosur në terrenin korrekt shpirtëror të kohës dhe në rrethanat gjeopolitike të saj. Është e njohur se arbrit u ndodhën në vijën ndarëse midis dy perandorive, asaj romake të Perëndimit dhe asaj të Bizantit në Lindje. Filozofia sunduese në të dy perandoritë ishte krishterimi, i cili më vonë u nda në atë katolik në Perëndim, e në atë ortodoks në Lindje. Arbrit, të ndodhur në mes, i përqafuan të dy besimet, në varësi edhe të përkatësisë administrative, por edhe të fuqisë së influencës së tyre. Shqipëria e Jugut deri në Shqipërinë e Mesme, e ndodhur nën Perandorinë Bizantine, më së shumti praktikoi ritin ortodoks të kristianizmit, ndërkohë që pjesë bregdetare e territoret më të shumta të veriut të saj u ndodhën nën ndikimin e katolicizmit.
Krishterimi si besim e si kulturë u identifikua si qytetërim europian, si vlerë unike europiane, si identitet europian. Ai padyshim u kthye edhe në një instrument të fuqishëm politik në funksion të luftës kundër "të tjerëve" që po fuqizoheshin në Lindjen aziatike dhe që po tentonin të hidhnin rrënjë në territore europiane të udhëhequr nga një filozofi e qytetërim tjetër, të njohur si islam e në variantin e tij politik si osman. Kështu nisi ajo përplasje gjeopolitike midis dy qytetërimeve, atij lindor mysliman, me atë perëndimor të krishterë. Fillimet e kësaj përplasjeje datojnë në agimin e shekullit të XIII, që erdhën duke ancave ushtarake dhe diplomatike që lidhi me fqinjët e përtej Adriatikut. Historiani shpjegon se si u njehsua krishterimi me identitetin europian, si u përqafua ai nga arbërit, si po depërtonte feja islame një shekull përpara se Skënderbeu të ndahej nga kjo jetë, etj. Po ashtu ai sjell vlerësime dhe këndvështrime të ndryshme të historianëve dhe filozofëve të huaj mbi rolin që luajti Skënderbeu në luftën kundër Perandorisë Osmane. u zgjeruar e ashpërsuar për të arritur deri në ditët tona. Arbëria që në shekullin e XIV u bë arenë e këtij ballafaqimi e ndodhur gjithnjë në anën e qytetërimit të krishterë perëndimor.
Krishterimi u bë flamur i identitetit europian, por para së gjithash, identitet i vetëqenies së çdo populli, i traditave, i gjuhës dhe i të gjithë kulturës e të drejtës zakonore të tij. Kështu ndodhi edhe në Arbëri. Më parë Topiajt, Muzakët, Balshajt, Zenebishtët, Dukagjinët, Arianitët e Kastriotët e familje të tjera fisnike arbërore ishin rreshtuar kush më shumë e kush më pak në frontin perëndimor europian kundër furisë osmane që vinte nga Lindja. Analet e historisë i kanë shënuar në mjaft raste kontributet e tyre. Por ata me gjithë rezistencën e tyre, nga përçarja e pafuqia u thyen e për rrjedhojë ranë në vasalitetin e sulltanëve e shumë prej tyre të detyruar braktisën edhe besimin e krishterë e përqafuan Islamin. Nën shembullin e tyre, edhe masa arbërore e ndodhur nën presion e për mbijetesë u konvertua në fenë islame.
Jo të gjithë e dinë se ky proces kishte nisur rreth 100 vite më parë se Skënderbeu të mbyllte sytë. Jo të gjithë gjithashtu e dinë se thuajse e gjithë fisnikëria dhe popullsia arbërore e islamizuar nuk iu gjet në krah Skënderbeut kur ai filloi kryengritjen antiosmane në 1443 dhe as edhe në Kuvendin e Lezhës disa muaj më vonë. Po ashtu edhe popullsitë bregdetare, që ndodheshin nën zotërimin e Venedikut, apo edhe popullsi ortodokse në jug të Arbërisë.
Që këtej kuptohet se lufta epokale arbërore e shekullit të XV, përpos motivit të lartë të lirisë e të çlirimit kombëtar, kishte edhe një fuqi tjetër të madhe morale, aleancën e brendshme të arbërorëve të krishterë. Në studimet historike rreth Skënderbeut dhe epokës së tij kjo veçori ose është anashkaluar ose është mohuar fare. Nga ana tjetër, Skënderbeu duke i parë osmanët si "armiqtë tanë e të besimit të krishterë" identifikonte mbrojtjen e sundimit të tij me atë të krishterimit. Por teza e mbrojtur nga disa historianë të huaj, së fundmi edhe nga zvicerani Oliver Jens Schmitt se Skënderbeu dhe luftëtarët e tij, luftën antiosmane e "kuptonin në kategori fetare", se "përqafimi i krishterimit përbënte lidhjen e vetme bashkuese të kryengritësve" nuk është plotësisht e saktë. Vetë Schmitt është kontradiktor, sepse disa rreshta më poshtë këtyre pohimeve shkruan se "luftëtarët i nxiste liria e malësive nga taksat dhe barrët e tjera të një perandorie".
Skënderbeu mbi baza gjeopolitike e në interes të mbrojtjes së lirisë e të zotërimeve të tij ndërtoi disa aleanca të jashtme e bashkëpunim jo vetëm me shtetet italike si, Napoli, Papati, Venediku, Firence, Milano, por edhe me Raguzën, mbretërinë e Hungarisë, Dukatin e Burgundisë, etj.. Këto aleanca u reklamuan si mbrojtja e krishterimit dhe e qytetërimit europian. Papët e Romës që u ndodhën në krye të organizimit të përpjekjeve për të ndaluar vërshimin osman në Europë kanë lënë në analet papnore vlerësime të jashtëzakonshme për rolin dhe kontributet e Skënderbeut në mbrojtje të krishterimit e të qytetërimit europian. Papa Kaliksti III në gusht 1457, do të vlerësonte Skënderbeun si "atlet shumë i fortë i Krishtit dhe luftëtar i palodhur". Pasuesi i tij, Piu II ( historiani humanist Enea Silvia Piccolomini) e ka konsideruar prijësin arbëror si "ushtar i patrembur i Krishtit", si "burrë fisnik, zot të Arbërisë dhe mbrojtës të fortë të rreptë të Krishtit". Po Piu II nën udhëheqjen e të cilit filluan përgatitjet për kryqëzatën e aleancës së shteteve italike me Hungarinë e Arbërinë kundër osmanëve me pikënisje nga trojet arbërore, në maj 1464 i dërgoi Skënderbeut lajmin e emërimit të tij si komandant i përgjithshëm i forcave të bashkuara tokësore.
A kishin dhe a e ndjenin ose e manifestonin Skënderbeu dhe arbërorët identitetin kombëtar dhe atë europian? Këto identitete duhen gjykuar në rrethanat e kohës, nëse ekzistojnë dhe sa ishin të pranishme. Nuk duhen gjykuar e interpretuar me konceptet e mendësitë e sotme. Vetë koncepti i Europës si një bashkësi gjeografike e politike në fundin e mesjetës e në periudhën e Rilindjes Europiane ishte jo shumë i njohur, por më tepër pronë e një elite të kufizuar politike e kulturore të kohës. Vetëqenia europiane rilindi pas shekullit të VIII e sidomos pas kryqëzatës së parë të vitit 1096 të shteteve të krishtera europiane kundër turqve selxhukëu nën frymëzimin e Papa Urbanit II. Por ajo përsëri u zbeh në epokën e Rilindjes kur lulëzoi partikularizmi shtetëror dhe rënia e perandorive të mëdha. Europianizmi nuk u identifikua vetëm me kristianizmin, por edhe me atë rilindje të madhe kulturore, arsimore, artistike e letrare që përfshihu mbarë shtetet evropiane të kohës. Europa ishte më tepër frymë,