Milo: Pse Rilindja përdori Skënderbeun për rizgjim kombëtar

“Vezirët, deputetët, gjeneralët, guvernatorët shqiptarë, ishin një dukuri normale e mjedisit perandorak osman”

Vdekja e Skënderbeut do të shënonte edhe fundin e “Motit të madh”. Arbëria ra nën sundimin osman dhe rreth 70% e popullsisë iu nënshtruan konvertimit fetar, nga të krishterë në myslimanë. Historiani Paskal Milo tenton të hedhë dritë mbi përpjekjet e Rilindjes Kombëtare, shekuj më vonë, për të rizgjuar identitetin kombëtar. Duke qenë që feja nuk mund të ishte më një përbashkuese, atëherë e vunë theksin te gjuha e përbashkët dhe tek e shkuara, te historia. Ata iu rikthyen periudhës së Skënderbeut duke e mitizuar

Përkatësia dhe fryma europiane e politikës së Skënderbeut e të Arbërisë në shekullin e XV është e dëshmuar në analet historike të kancelarive europiane të kohës, por edhe në shumicën e traditës historiografike, letrare e artistike të shekujve të mëvonshëm në Europë. Atë e skalitën në kujtesën europiane edhe Marin Barleti, Gjin Muzaka e Dhimitër Franku, veprat e të cilëve u bënë burim i pazëvendësueshëm, referencë për shumë autorë europianë. “Përmes rrëfenjës mitike të bëmave të tij”, biografët e Skënderbeut të kësaj kohe, shkruan Giboni, dhanë nën ndikimin e historisë italiane tregime fantastike rreth tij”. Por në Shqipërinë e sunduar nga osmanët, në shekujt XVI – XVIII, Skënderbeu e bëmat e tij mbetën vetëm një jehonë e largët dhe e zbehtë e “motit të madh”. Shqipëria rrezikohej të osmanizohej plotësisht. Vetëm influenca progresiste e iluminizmit francez dhe e nacionalizmit si lëvizje për krijimin e shteteve kombëtare jo vetëm në Europë, por edhe në Ballkan, u dha shansin shqiptarëve që të nxitonin e të mos vonoheshin më shumë për të kapur momentin e për t’u ribashkuar me Europën, së cilës i përkitnin historikisht.

“Rikthimi” i Shqipërisë në Europë, një mit i zhvilluar nga Rilindja Kombëtare, jo pa qëllim u përqendrua te figura e Skënderbeut dhe lufta e arbërorëve nën udhëheqjen e tij kundër pushtimit osman. Evokimi i kësaj epopeje historike synonte dy objektiva kryesore: zgjimin kombëtar të shqiptarëve, ndërgjegjësimin dhe ngjizjen e identitetit kombëtar për të krijuar shtetin e tyre të pavarur; E dyta, përmes Skënderbeut dhe epokës së lavdishme të tij, të “rizbulonin” rrënjët europiane të identitetit shqiptar, të hiqnin ato mbishtresa osmane që ishin vendosur mbi të, me qëllim që shqiptarët të pranoheshin nga Fuqitë e Mëdha europiane si bartës të qytetërimit europian dhe jo osman.

Jo pa arsye dhe për përgjegjësi historike të vetë shqiptarëve, në botën politike të krishterë europiane ishin krijuar dyshime e perceptime të gabuara për ta. Kjo, për faktin se shqiptarët, ndryshe nga të gjithë popujt që ranë nën sundimin osman, në masën 70 për qind të tyre u konvertuan në fenë islame dhe humbën një tipar të qenësishëm, në mos kryesorin për qytetërimin europian, siç ishte krishterimi. Për më tepër, ata u integruan aq thellë në Perandorinë Osmane sa që në shumë raste nuk bëhej dallim midis një shqiptari mysliman e me ndërgjegje të osmanizuar e një turku etnik. Aq e vërtetë është kjo, sa që vezirët e shumtë me origjinë shqiptare, deputetët, gjeneralët, guvernatorët e ministrat shqiptarë ishin një dukuri normale e mjedisit perandorak osman.

Një zhbërje kaq e madhe identitare në shekuj i kishte zhytur shqiptarët në harresë historike dhe i rrezikonte seriozisht për t’u asimiluar e dalë jashtë historisë. Rrjedhojat e kobshme të sundimit të gjatë osman e të një mercenarizmi besnik të elitave shqiptare të osmanizuara, janë dëshmuar përgjatë viteve në prag të krijimit të shtetit të pavarur shqiptar e pas tij, madje deri në kohën e sotme. Rilindësit shqiptarë, në strategjinë e tyre të bërjes së kombit, duke i njohur dobësitë identitare shqiptare, nuk u përqendruan te forca e krishterimit si një nga boshtet identitare figurën e heroit, që ishte lidhja më e fortë me Europën. “I gjithë synimi i tyre ishte që përmes njohjes së madhështisë së Skënderbeut e të luftës së tij antiosmane, të nxitej krenaria kombëtare e të ngjizej e të forcohej identiteti kombëtar”, thotë Milo. Ai udhëton në histori, në përpjekjet për lëvrimin e gjuhës amtare, krijimin e një alfabeti të njehsuar, për shkëputjen nga Perandoria Osmane, deri në shpalljen e Shqipërisë së pavarur prej Ismail Qemalit, që sipas tij, ndoqi vokacionin europian të Gjergj Kastriot Skënderbeut. europiane për të ndërtuar identitetin modern kombëtar shqiptar. Realiteti mes shqiptarëve ishte tjetër, nuk kishte besim unik fetar dhe ai nuk mund të zhbëhej. Ndaj, edhe ata, në përputhje me rrethanat specifike shqiptare, e zëvendësuan fenë unike si shtyllë e nacionalizmit me metaforën afetare nacionaliste, “Feja e shqiptarit është shqiptaria”.

Zgjimi i vonuar kombëtar shqiptar nuk u përcaktua vetëm nga statusi i privilegjuar historik i elitave shqiptare të osmanizuara dhe nga ekzistenca e shumicës myslimane shqiptare. Kanë ndikuar edhe rrethanat historike, në të cilat u zhvillua nacionalizmi shqiptar si sistemi i prapambetur osman, por edhe mungesa e mbështetjes së tij nga të paktën një fuqi e madhe kujdestare europiane. Me të drejtë është konstatuar se nacionalizmit shqiptar, “iu desh të zhvillohej pa një mbështetje të jashtme, kundrejt dhe kundër të gjithëve dhe me një karakter mbrojtës”. Atij iu desh të lindë e të veprojë në rrethanat kur sistemi ndërkombëtar, “koncerti europian”, refuzonte të njihte një komb si mjaftueshmërisht të dallueshëm nga një tjetër ose mjaftueshmërisht të qëndrueshëm për të ruajtur një ekzistencë të veçantë.

Fuqitë e Mëdha europiane të kohës e dëshmuan këtë qëndrim më së miri në Kongresin e Berlinit, në qershor 1878, kur e injoruan çështjen shqiptare. Ato jo vetëm refuzuan çdo mbështetje për krijimin e shtetit kombëtar shqiptar, por edhe refuzuan kërkesën e Lidhjes së Prizrenit për organizimin e të gjithë shqiptarëve nën Perandorinë Osmane në një vilajet të vetëm, që Jusuf Buxhovi e quan Shqipëria Osmane. Në këtë mënyrë, duke refuzuar shqiptarët dhe duke ushqyer pretendimet territoriale të monarkive fqinje ndaj territoreve të banuara me shumicë kompakte shqiptare, u godit rëndë një nga elementet kryesore të formimit të kombit shqiptar, siç ishte uniteti i tij territorial. Për Kryeministrin britanik e ministrin e tij të Jashtëm, Shqipëria nuk ishte në kohën e Krizës Lindore, e panjohur, ashtu sikurse edhe për të gjitha Fuqitë e tjera të Mëdha. Ndonëse historianë plot autoritet, si Giboni, e kishin “vendosur Shqipërinë në hartën historike perëndimore” dhe i kishin dhënë “asaj kredite në Ballkan”, përsëri ishte shumë pak sepse përbri Italisë, ajo “ishte më pak e njohur se brendësia e Amerikës”.

Rilindësit shqiptarë, në misionin e tyre historik për të nxitur e zhvilluar ndërgjegjen kombëtare si kusht paraprak për krijimin e shtetit kombëtar, iu drejtuan lëvrimit të gjuhës shqipe, krijimit të një alfabeti unik e shkrimit së saj. Studiuesit që janë marrë me nacionalizmin ballkanik e veçanërisht atë shqiptar, kanë nënvizuar rolin specifik të gjuhës së folur të përbashkët shqiptare si një nga faktorët e fuqishëm të identitetit kombëtar shqiptar. Por, ata në mënyrë të veçantë iu drejtuan historisë, racës shqiptare dhe origjinës së saj, heronjve mitologjikë apo realë si dhe identitetit europian të shqiptarëve para sundimit osman. Rilindësit me të drejtë e mitizuan historinë iliro- arbërore dhe ky nuk ishte fenomen vetëm shqiptar. Një nga studiuesit më me emër jo vetëm francez, por edhe europian i çështjeve kombëtare në gjysmën e dytë të shekullit XIX, Ernest Renan, konkludonte se, “një ndër faktorët thelbësorë të formimit të kombit është edhe shtrembërimi i historisë së tij”. Historiani i njohur Erik Hobsbaum ka shkruar se, “nacionalizmi kërkon të besosh fort në diçka, që duket sheshit që nuk është”. Dhe për ta mbyllur me referencën e Branko Merxhanit se, “në mes të fantasivet që forcojnë nacionalizmën, vëndin e parë e zë gjithnjë fantasia historike”.

Si figurë epike e historisë kombëtare, si luftëtar e shtetar i madh arbëror, si shpëtimtar çerekshekullor i Europës dhe të qytetërimit europian, rilindësit e vendosën Skënderbeun dhe epokën e tij në qendër të veprimtarisë së tyre: patriotike, politike, letrare e artistike. I gjithë synimi i tyre ishte që, përmes njohjes së madhështisë së Skënderbeut e të luftës së tij antiosmane, të nxitej krenaria kombëtare e të ngjizej e të forcohej identiteti kombëtar. Gjithashtu, të popullarizohej kontributi i tij në mbrojtje të qytetërimit europian, të nënvizoheshin lidhjet e natyrshme arbërore me këtë qytetërim si shkak- pasojë i rrënjëve të përbashkëta e të hershme historike. Dhe e gjitha kjo, për të përgatitur terrenin e nevojshëm për t’u shkëputur nga Perandoria Osmane e për të themeluar shtetin e pavarur shqiptar e me përmbajtje e orientim europian.

Kjo lëvizje kombëtare, që u njoh me emrin Rilindje, u nxit përpos nevojave të brendshme objektive për ndryshim e zhvillim edhe nga penetrimi i vonuar e sipërfaqësor në grupe të vogla elitare të shqiptarëve, kryesisht jashtë Shqipërisë të ideve të iluminizmit europian e të Revolucionit Francez të fundit të shekullit XVIII. Filloi të lëvizë diçka që sigurisht ishte ende larg atij procesi të “evropianizimit”, të “oksidentalizimit” apo të “modernizimit” të Ballkanit, që u shfaq në vendet e tjera të rajonit, i cili “po bëhej europian duke flakur tej mbeturinën e fundit të trashëgimisë perandorake osmane..”.

Rilindja Kombëtare Shqiptare ka filluar si një lëvizje kryesisht kulturore dhe jashtë Shqipërisë, te arbëreshët e Italisë, në kolonitë shqiptare në Rumani, Egjipt e në mjediset atdhetare shqiptare në Stamboll, në qendër të Perandorisë. Ishte koha e krijimit të shteteve- kombe, e lëvizjeve të fuqishme revolucionare nacionale, që po i jepnin formën përfundimtare kontureve gjeografike të shteteve europiane. Vetëm kombet me identitet të qartë kombëtar kishin shansin të zinin vend në hartën politike, që po formohej me shpejtësi në Europë. Tradita dhe gjuha e përbashkët, uniteti i njësisë territoriale të kombit dhe krishterimi ishin vlerat dhe kriteret për të përcaktuar përkatësinë në qytetërimin europian.

Rilindësit ishin të ndërgjegjshëm se këto vlera te shqiptarët ose ishin të mbuluara nga pluhuri i harresës historike, ose ishin tjetërsuar apo edhe mungonin. Ndaj, edhe ata e filluan punën për