Mbi standardin kushtetues të gjykimit brenda “Afatit të Arsyeshëm”
Edrejta për një proces të rregullt ligjor, duke qenë se luan një rol të rëndësishëm për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, ka ndikim të fuqishëm edhe në veprimtarinë ...
Në teori dhe praktikë është diskutuar shpesh nëse përcaktimi i kohëzgjatjes së afatit për përfundimin e një çështjeje penale apo civile qoftë, duhet të përcaktohet saktësisht në kohë me ligj apo duhet të pranohet e zgjidhet rast pas rasti sipas standardit juridik kushtetues. Rreth kësaj çështjeje që përbën një problem themelor për këtë trajtesë, kanë ekzistuar mendime pro dhe kundër secilit qëndrim, pikëpamje të cilat pak kanë gjetur pasqyrim në doktrinën e shkruar
... gjyqësore. Realizimi apo zbatimi i saj shfaqet në aspekte të ndryshme, me anë të të cilave, një vend të rëndësishëm zë respektimi i parimit konventor dhe kushtetues të gjykimit brenda një afati të arsyeshëm, nga një gjykatë e pavarur dhe e caktuar me ligj.
Ky parim, krejtësisht i papërcaktuar në mënyrën se si është konceptuar fillimisht nga njerëzit e së drejtës, ka lindur për shkak se midis subjekteve- aktorë për drejtësi ( palëve apo të gjykuarve) dhe kohës që ato harxhojnë për të kërkuar të drejtën, ekzistojnë raporte që ndikojnë drejtpërsëdrejti jo vetëm në interesat e tyre materiale, por në mënyrë të veçantë, edhe në ato jetike e shëndetësore.
E drejta, duke qenë e tillë është edhe çështje kohe, ajo vlen në kohën që kalon në mënyrë të dukshme, por abstrakte. Kjo është mbase dhe një ndër arsyet përse njerëzit përmendin shpesh aksiomën: "Koha është flori". Për shkak edhe të këtyre raporteve me kohën, por edhe me drejtësinë, njeriu detyrohet që të harxhojë pa dëshirën e tij një përqindje të kohës, që ndonëse në pamje duket e vogël, në fakt, shumë herë ndikon ndjeshëm, mbase edhe në jetën e tij. Pra, koha në gjyq është pjesë përbërëse e kohës njerëzore. Pikërisht këtë "lloj" kohe e ka në dorë drejtësia, së cilës në mënyrë të shprehur i është akorduar vetëm ajo që përfshihet në njësinë matëse, pra, në afatin e arsyeshëm, që tashmë njihet si standard i gjithëpranuar ndërkombëtarisht.
Në përgjithësi, e drejta për t'u gjykuar brenda një afati të arsyeshëm paraqitet si një standard thuajse universal, konventor, ndërkombëtar e kombëtar. Për rrjedhojë, personat që pretendojnë se janë prekur nga mosrespektimi i këtij standardi nuk kanë pengesa ligjore për të kërkuar edhe një gjykim kushtetues nga Gjykatat Kushtetuese të vendit të tyre, sepse në kuadrin e tyre kushtetues u njihet e drejta e padisë kushtetuese.
Këtij parimi universal i bën jehonë neni 6 i KEDNj, paragrafi 1, sipas të cilit: "Çdo person ka të drejtë që çështja e tij të dëgjohet drejtësisht, publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, e krijuar në bazë të ligjit".
Për implementimin dhe zbatimin e elementeve të dispozitës së lartpërmendur, Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut ( GJEDNj), nisur edhe nga problematika e zgjatjes së procedurave gjyqësore në nivel të brendshëm nga shumë shtete- palë nënshkruese të KEDNj, duke theksuar se këto janë të detyruara që të sigurojnë dhe organizojnë një sistem juridik efikas ankimi, ku gjykatat duhet të jenë në gjendje t'u garantojnë shtetasve të drejtën e përfundimit të gjykimit brenda një afati të arsyeshëm. Pra, me pak fjalë, sipas saj, shtetet- palë janë të detyruara të modifikojnë sistemet e veta ligjore në mënyrë që të lejojnë gjykatat të përshtatin praktikën e tyre sipas kërkesave të KEDNJ.
Gjykata e Strasburgut, si edhe gjykata të tjera kompetente, në përshtatje me sistemin e brendshëm ligjor, kur konstatojnë se palës së interesuar i është cenuar kjo e drejtë në një proces gjyqësor, të detyruara janë që ta trajtojnë atë si shkelje të KEDNj dhe të Kushtetutës. Madje, nëse ka mundësi, në varësi të kuadrit ligjor të vendit të caktojnë një afat, brenda të cilit gjykata e sistemit të zakonshëm gjyqësor duhet të përfundojë gjykimin e themelit të çështjes.
Kësaj formule i qëndron në thelb besnike edhe Kushtetuta jonë, e cila në nenin 131/ f të saj ka përcaktuar si një nga kompetencat e Gjykatës Kushtetuese gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve kundër çdo akti të pushtetit publik, ose vendimi gjyqësor që cenon të drejtat dhe liritë themelore të garantuara në Kushtetutë, pasi të jenë shteruar të gjitha mjetet juridike efektive për mbrojtjen e këtyre të drejtave, përveçse kur parashikohet ndryshe në Kushtetutë.
Në mënyrë më konkrete dhe të detajuar për standardin - objekt diskutimi bën fjalë neni 42 i Kushtetutës, sipas të cilit: "Kushdo, për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetuese dhe ligjore... ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik, brenda një afati të arsyeshëm, nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme, e caktuar me ligj".
Në lidhje me këtë standard të KEDNj, si pjesë përbërëse e legjislacionit tonë, qysh me miratimin e saj, ia vlen të theksohet se ndërsa Kushtetuta e ka pasqyruar atë në mënyrë të plotë dhe me besnikëri, legjislacioni procedural penal apo civil, i miratuar para hartimit dhe hyrjes në fuqi të Kushtetutës nuk i bënin jehonën e duhur dhe në mënyrë të shprehur këtij koncepti, për t'u bërë pjesë harmonike me të. Pra, ndonëse në legjislacionin penal, civil dhe atë administrativ ekzistonin disa dispozita dhe elemente të organizimit të gjykimit në funksion të shpejtësisë në gjykim, përsëri ato nuk kanë pasur përqasjen harmonike me përmbajtjen e KEDNj për këtë qëllim. Kjo dukuri e ka shpjegimin sa te fakti që kodet përkatëse janë më të hershme, aq edhe që në kohën e miratimit apo amendimit të tyre, vendi ynë objektivisht nuk mund të pretendonte për t'iu përshtatur KEDNj dhe jurisprudencës së GJEDNj. Me pak fjalë, në legjislacionin procedural penal apo civil, deri vonë nuk kanë ekzistuar mekanizma procedurale lidhur me përfundimin e gjykimit apo afate gjykimi të përcaktuara në mënyrë rigoroze.
Përpjekjet e para në këtë drejtim u bënë me krijimin e gjykatave administrative, për të cilat pritshmëria ishte e madhe lidhur me zgjidhjen e mundshme të disa problemeve, ndër të tjera, edhe për afatin e arsyeshëm në gjykim, që ato nuk qenë në gjendje ta respektojnë për shkak të ngarkesave të mëdha me të cilat u ballafaquan. Mendoj, se mosreflektimi për një kohë të gjatë i këtyre ndryshimeve në legjislacion ka edhe arsye të tjera. Njëra prej tyre ka të bëjë me faktin se, në Kodet përkatëse nuk përcaktohet qartë cilin model duhej të zgjidhte ligjvënësi për aplikimin e këtij standardi, sepse ( siç dihet) tashmë në lidhje me të ekzistojnë disa modele.
Në teori dhe praktikë është diskutuar shpesh nëse përcaktimi i kohëzgjatjes së afatit për përfundimin e një çështjeje penale apo civile qoftë, duhet të përcaktohet saktësisht në kohë me ligj apo duhet të pranohet e zgjidhet rast pas rasti sipas standardit juridik kushtetues. Rreth kësaj çështjeje që përbën një problem themelor për këtë trajtesë, kanë ekzistuar mendime pro dhe kundër secilit qëndrim, pikëpamje të cilat pak kanë gjetur pasqyrim në doktrinën e shkruar.
Unë, personalisht, i qëndroj pikëpamjes, se përcaktimi i afateve ligjore procedurale për gjykimin e kategorive të çështjeve penale, civile apo administrative ka qenë i domosdoshëm, sepse te ne mungon një traditë efikase, mungon kontrolli i duhur mbi aktorët që ndikojnë në gjykimin e çështjeve, si mbi gjyqtarët, prokurorët e avokatët, që nuk kanë arritur të bashkërendojnë si duhet punën dhe, aq më tepër, të identifikojnë përgjegjësitë e secilit për zvarritjet e papërligjura të gjykimeve, që jo rrallë kalojnë vite të tëra. Këto janë disa nga arsyet ku bazohet pikëpamja se, afatet duhet të përcaktohen në mënyrë rigoroze.
Në vendin tonë, sipas frymës së kodeve të procedurave Penale, Civile dhe Administrative, ndonëse kanë qenë parashikuar mjaft momente që kanë të bëjnë me mënyrën e organizimit të gjykimit, nuk qenë përcaktuar në mënyrë eksplicite afatet brenda të cilave duhet të përfundojë një proces gjyqësor. Për këtë problem, mendoj se u spekulua edhe me një "formulë", e cila për kohën mendohej se do të jepte rezultatet e dëshiruara: gjykimin e pandërprerë, i parashikuar në Kodin e Procedurës Penale ( KPrP), duke e konsideruar si mjet efikas për të evituar zvarritjet. Kështu, ndonëse sipas nenit 342 të KPrP parashikohet se, kur shqyrtimi gjyqësor nuk mund të përfundohet në një seancë të vetme, gjykata vendos që të vazhdojë ditën e pasme të punës dhe se gjykata mund të ndërpresë shqyrtimin gjyqësor vetëm për arsye të veçanta, deri në 15 ditë. Pavarësisht këtij parashikimi, kjo dispozitë nuk u zbatua.
Për fat të keq, koncepti i gjykimit të pandër- prerë në praktikën gjyqësore është deformuar pasi është braktisur ose më mirë nuk është përqafuar asnjëherë në mënyrën e rekomanduar nga ligji.
Në kodet e procedurave Civile dhe Administrative kemi dispozita që në mënyrë të shprehur përcaktojnë detyrime konkrete për gjykatën, si për shembull: I) që ajo të punojë me përgjegjësi për të përmbushur çdo kërkesë të procedurës dhe për të mos lejuar që palët të spekulojnë me të drejtat e tyre për të shtyrë pafundësisht gjykimin; II) që të përfundojë sa më shpejt çështjen etj.. Por në fakt zvarritjet e procesit nuk janë përjashtime dhe kanë sjellë pasoja të rënda për shtetasit dhe për drejtësinë.
Deri tani, kompetente për të gjykuar kërkesat individuale për një proces të rregullt ligjor, pra, edhe për gjykimin brenda një afati të arsyeshëm ka qenë Gjykata Kushtetuese, e cila, e ka përpunuar këtë problem, por mendoj se nuk u ka shpëtuar qëndrimeve të qortueshme, dhe jo pa arsye.
Në lidhje me zbatimin e standardit konventor e kushtetues, për gjykimin brenda afatit të arsyeshëm, një situatë paradoksale ka ekzistuar. Gjykata Kushtetuese ishte autoriteti i vetëm që shqyrtonte kërkesat individuale për një proces të rregullt ligjor, qoftë edhe për mospërfundimin e gjykimit brenda afatit të arsyeshëm. Por, vendimi i saj që kishte më tepër karakter deklarativ e konstatues nuk shërbente si mjet efektiv, sepse nuk përcaktonte asgjë lidhur me masat e nevojshme për të riparuar shkeljen, përfshi këtu kompensimin e palës për dëmin e pësuar. Ajo krijoi praktikën e saj dhe në raste të veçanta gjykoi kërkesa të tilla edhe pa përfunduar rregullisht procesi gjyqësor apo kërkesa, që kishin si objekt moszbatimin e vendimeve gjyqësore të formës së prerë pa shkaqe të arsyeshme. Megjithatë, vendimet e Gjykatës mbeten në kuadrin konstatues të shkeljes, pa arritur të riparojnë në mënyrë efektive shkeljet kushtetuese.
Pavarësisht këtyre mangësive, që e kishin burimin në mungesën e legjislacionit të përshtatshëm, Gjykata ka nënvizuar në vendimet e hershme të saj mbi këtë standard disa ide, për shembull: "E drejta për një proces të rregullt ligjor, luan një rol qendror në sistemin e mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Realizimi i kësaj të drejte shfaqet në aspekte të ndryshme, ndërmjet të cilave, një vend të rëndësishëm zë edhe respektimi i parimeve të gjykimit brenda një afati të arsyeshëm, nga një gjykatë e pavarur, e paanshme, e caktuar me ligj". Sa i takon kritereve që duhen aplikuar, për të arritur në një përfundim të drejtë rreth afatit të arsyeshëm, ajo në parim ka pranuar se për të verifikuar nëse është shkelur parimi i gjykimit brenda një afati të arsyeshëm, duhet të aplikohen kriteret që ka zhvilluar GjEDNJ, e cila në këtë drejtim ka adaptuar një trajtim in concreto, duke u shprehur: "Arsyeshmëria e zgjatjes së procesit duhet të vlerësohet nën dritën e rrethanave të veçanta të çështjes, duke pasur parasysh, sidomos, kompleksitetin e çështjes, sjelljen e aplikantit si dhe sjelljen e autoriteteve kompetente".
Në praktikën e Gjykatës Kushtetuese, në shumë vendime të saj të seancave plenare gjejmë argumente jo të pakta pro apo kundër kërkimeve të palëve në lidhje me këtë standard kushtetues, që në përgjithësi ruajnë harmonizimin e jurisprudencës së vet, por jo rrallë ato janë edhe kontradiktore me praktikat e kolegjeve të saj. Kjo gjykatë ka mbajtur në dy praktika të viteve të fundit qëndrime të ndryshme. Konkretisht, në Vendimin nr. 69 të vitit 2015, ajo në seancë plena- re ka pranuar me pak fjalë, se mjafton shkelja e afatit të arsyeshëm të përcaktuar në ligj për të arritur në konkluzionin se gjykata ka gjykuar jashtë afatit të arsyeshëm. Ky qëndrim është kundërshtuar haptazi nga kolegji i saj i përbërë prej tre gjyqtarësh, i cili në vendimin e tij nr. 230, datë 7 dhjetor 2016, ndonëse ka pranuar që çështja është gjykuar jashtë çdo afati të përcaktuar me ligj, është shprehur, se "afati i përfundimit të çështjes, edhe pse është shumë më shumë se një vit, nuk mund të konsiderohet i pa arsyeshëm për shkak se gjykata ka pasur shumë çështje për gjykim". Ky qëndrim mendoj se është i gabuar dhe në kundërshtim me praktikën e saj përgjithësisht të konsoliduar e të drejtë dhe bie ndesh me parimin se e drejta për një proces të përfunduar brenda një afati të arsyeshëm është një e drejtë individuale, së cilës i korrespondon detyrimi i shtetit për të organizuar organet që administrojnë pushtetin gjyqësor në mënyrë të tillë që drejtësia jo vetëm të bëhet, por edhe të bëhet në kohë, në respekt të maksimës së njohur, "se drejtësia e vonuar është drejtësi e mohuar".
Situata paradoksale juridike që ka ekzistuar në vendin tonë në lidhje me mossigurimin e mjeteve juridike për mbrojtjen e interesave të subjekteve nga tejzgjatja e procedurave, është konstatuar në mënyrë kritike në mjaft raste nga GjEDNj. Kështu, në çështjen "Gjyli kundër Shqipërisë", GjEDNj vinte në dukje se vendimi i Gjykatës Kushtetuese nuk mund të ofrojë dhënien në praktikë të një dëmshpërblimi efektiv, monetar dhe jo monetar, sepse ai është deklarativ. Ky vendim nuk mund të ofrojë perspektivë të qartë për parandalimin e shkeljes së pretenduar. Kjo është arsyeja që, sipas saj, nuk i ka dhënë një zgjidhje përfundimtare situatës dhe nuk ka mbajtur qëndrim uniform lidhur me zvarritjen e proceseve, i cili të respektohet nga gjykatat vendase.
Ky qortim e ka zanafillën më parë, sepse në çështjen "Driza kundër Shqipërisë" GjEDNj ka nënvizuar, se: "Gjykata Kushtetuese e Shqipërisë kishte dështuar për këtë qëllim dhe kjo gjë, sipas saj, passjell në mënyrë të vazhdueshme cenimin e së drejtës së pronës, duke e lënë ankuesin në gjendje pasigurie dhe mosbesimi ndaj sistemit gjyqësor dhe, për më tepër, pa ndonjë perspektivë suksesi në këtë drejtim". Kritikat e Gjykatës së Strasburgut kanë vazhduar disa herë me vendosmëri, duke insistuar se shteti duhet të marrë masat që sistemi ligjor të adoptonte legjislacionin, sipas KEDNJ dhe jurisprudencës së GjEDNj.
Edhe në çështjen "Gjonboçari dhe të tjerë kundër Shqipërisë" , GjEDNj ka konstatuar shkelje të nenit 6, paragrafi 1, të KEDNj, përsa i përket tejzgjatjes së procesit dhe ka përcaktuar detyra apo udhëzime për shtetin shqiptar me qëllim shmangien e tyre në të ardhmen. Bazuar në këtë fakt, GjEDNj rikujton se, sipas nenit 6 të Konventës: "Çdo njeri ka të drejtën e një vendimi gjyqësor përfundimtar, brenda një kohe të arsyeshme, për gjykimin e çështjeve mbi të drejtat dhe detyrimet civile. Shtetet palë janë të detyruara të modifikojnë sistemet e tyre ligjore në mënyrë që të lejojnë gjykatat të përshtatin praktikën e tyre sipas kësaj kërkese të Konventës".
Ajo ka theksuar se, atje ku sistemi gjyqësor ka mangësi në lidhje me kërkesën mbi kohëzgjatjen e procedurave, sipas nenit 6, paragrafi 1, të Konventës, zgjidhja më e mirë është krijimi i një mjeti ankimi për të përshpejtuar procedurat me qëllim parandalimin e tejzgjatjes së tyre. Disa shtete e kanë kuptuar situatën në mënyrë perfekte, duke zgjedhur kombinimin e dy tipareve të mjeteve të ankimit, njëra e krijuar për përshpejtimin e procedurave dhe tjetra për të rregulluar kompensimin.
Duke iu kthyer rastit konkret, GjEDNj vëren, ashtu siç ka pranuar edhe pala shqiptare, se sistemi ligjor shqiptar, përveç ankesave lidhur me të drejtat kushtetuese, nuk parashikon një mjet ankimi të veçantë, të cilin ankuesit mund ta kishin përdorur me qëllim adresimin e pretendimeve të tyre për tejzgjatjen e procedurave. Duke vlerësuar, se: "Pohimi i tyre se tejzgjatja e procedurave nuk përbën problem në sistemin vendas është i pabazuar dhe për çdo rast, nuk është përgjigje e ankesës së ankuesve mbi tejzgjatjen e procedurave, të cilën gjykata e gjen si të paarsyeshme", GjEDNj vendosi se ka pasur shkelje të nenit 13 në lidhje me nenin 6, paragrafi 1, të Konventës, përsa i përket tejzgjatjes së procedurave. Edhe në çështjen "Nuri kundër Shqipërisë", GjEDNj ka arritur në të njëjtin konkluzion në lidhje me afatin e arsyeshëm që parashikon neni 6/ 1 i Konventës.