Zgjidhje nga Strasburgu
Një ndër problemet e mëdha të Shqipërisë në Gjykatën Europiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut ( në vijim GJEDNJ), e ndodhur në veri të Francës, në Strasburg, e për rrjedhojë edhe në Këshillin e Europës, ka qenë modeli i rregullimit ligjor të gjykimit në mungesë në procesin penal, për të pandehurin që nuk gjendet nga kërkimet e organeve proceduese. Duke marrë si model Kodin e Procedurës Penale...
( në vijim KPP) të Italisë, Kuvendi i Shqipërisë, nga viti 1995 e deri me datë 1 Gusht 2017, kishte parashikuar se, mjaftonte fakti i mosgjetjes së të pandehurit nga organet proceduese, pavarësisht se nuk provohej se ai kishte dijeni efektive mbi procedimin penal, që të legjitimonte Gjykatën e Shkallës së Parë, Gjykatën e Apelit apo Gjykatën e Lartë të vendoste gjykimin në mungesë dhe pse jo, edhe dënimin në mungesë në përfundim të gjykimit.
GJEDNJ, që në vitin 1985 ( çështja “Colozza v. It
aly”) ka vendosur si standard të detyrueshëm për të konsideruar të respektuar të drejtën për proces të rregullt ligjor, se gjykimi në mungesë në procesin penal do të mundet të vendoset vetëm nëse i pandehuri që nuk gjendet ka dijeni efektive mbi procedimin, duke përjashtuar si mundësi gjykimin në mungesë të një të pandehuri me prezumimin se ai ka dijeni mbi procedimin. GJEDNJ ka mbajtur qëndrimin se gjykimi në mungesë nuk është apriori i papajtueshëm me Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut ( në vijim KEDNJ), duke vlerësuar se, nëse gjykimi në mungesë në procesin penal zhvillohet mbi bazën e prezumimit të dijenisë së të pandehurit, në momentin që ai arrestohet apo kërkon rigjykimin, kërkesa e tij duhet të pranohet detyrimisht. Më tej është pranuar se, nëse mundësia e rigjykimit nuk njihet nga ligjet e brendshme të shteteve anëtare të Këshillit të Evropës, atëherë ka cenim të së drejtës themelore të procesit të rregullt ligjor dhe mohim flagrant të drejtësisë. Qëndrimet e GJEDNJ janë përsëritur ndër dhjetëvjeçarë njëlloj, duke u shtuar garancitë procedurale për të gjykuarin në mungesë.
Ndërkohë, edhe pse standardet e detyrueshme europiane ishin krejt të qarta që nga viti 1985 mbi gjykimin në mungesë së të pandehurve që nuk gjenden, Kuvendi, nga viti 1995 e deri në datë 1 gusht 2017, megjithëse Shqipëria është anëtare e Këshillit të Europës që nga viti 1996, kishte rregulluar me ligj ndryshe. Ligji shqiptar, për 22 vite me radhë ka lejuar gjykimin dhe dënimin penal në mungesë për të pandehurit që nuk janë gjetur, edhe pse nuk është provuar dijenia efektive e tyre, por duke e legjitimuar dijeninë me prezumimin e ekzistencës së saj vetëm nga fakti i mosgjetjes. Në të njëjtën kohë, për 22 vite me radhë ligji shqiptar nuk lejonte dhe nuk e njihte rishikimin e vendimit gjyqësor të formës së prerë për të dënuarit në mungesë me prezumim dijenie mbi gjykimin. Kjo do të thotë se Shqipëria, për 22 vite me radhë ka mohuar në mënyrë flagrante drejtësinë për të dënuarit në mungesë me prezumimin e dijenisë për gjykimin, të cilët kanë kërkuar rigjykimin.
Megjithatë, gabimet në ligj mundet të ndodhin, por është detyrë e gjykatave në tre nivelet e gjykimit për të kërkuar në Gjykatën Kushtetuese shfuqizimin e ligjeve që kundërshtojnë bindjen ndaj Kushtetutës apo ndaj së drejtës ndërkombëtare. Nga bilanci i keq i sjellë në vëmendje më lart, kuptohet se gjykatat e të tre niveleve nuk janë shqetësuar nga pavarësia e ligjit nga Kushtetuta dhe nga e drejta ndërkombëtare, ose në rastin më të mirë, nuk e kanë njohur as Kushtetutën dhe as të drejtën ndërkombëtare dhe kanë bërë drejtësi ligji. Ndërkohë Gjykata Kushtetuese, jo vetëm që nuk ka treguar kurrfarë interesi për rregullimin e kësaj problematike ligjore disadekadëshe, por e ka rënduar atë me një jurisprudencë krejt të gabuar për 11 vjet me radhë. Që nga viti 2000 e deri në vitin 2010, Gjykata Kushtetuese, edhe pse duke i bazuar vendimet dhe arsyetimet e saj në KEDNJ dhe në përgjithësi në jurisprudencën e GJEDNJ, ka legjitimuar kushtetutshmërinë e zhvillimit të gjykimit në mungesë në procesin penal për të pandehurin e mosgjetur, duke ia prezumuar dijeninë atij. Jo vetëm kaq, por Gjykata Kushtetuese ka konkluduar se, edhe pse nuk ka vullnet të shprehur të të gjykuarit në mungesë për ushtrimin e së drejtës së ankimit, mbrojtësi i caktuar nga gjykata apo familjarët ka të drejtë të ushtrojë ankimet e të pandehurit në mungesë.
Siç ndodh gjithmonë me të vërtetën, Shqipëria priti ta mësojë nga jashtë. GJEDNJ në vitin 2011 ( çështja “Shkalla vs. Albania”) konkludoi se gjithçka parashikohej në ligjin shqiptar, që nga gjykimi në mungesë me prezumim dijenie, tek e drejta e mbrojtësit kryesisht të pazgjedhur nga i pandehuri për të ushtruar të drejtën e ankimit, te nisja e afatit të ankimit në Gjykatën Kushtetuese dhe deri te fakti që ligji shqiptar nuk i jepte të gjykuarit në mungesë të drejtën e rishikimit të vendimit, vinte në kundërshtim me KEDNJ. Në të vërtetë, GJEDNJ kishte deri në këtë kohë mbi 100 vendime kundër shteteve të ndryshme, kryesisht kundër Italisë, që konstatonte në mënyrë të përsëritur të njëjtat shkelje. Nuk e kam kuptuar kurrë se në cilat vendime bazohej Gjykata Kushtetuese për 11 vjet me radhë, kur vendoste standarde në kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare të Këshillit të Europës. Ashtu sikurse nuk kam kuptuar kurrë nëse e kanë njohur apo jo gjykatat shqiptare, përfshirë edhe Gjykatën Kushtetuese, kuptimin e vërtetë të Kushtetutës apo të së drejtës ndërkombëtare të detyrueshme për t’u zbatuar nga Republika e Shqipërisë.
Më në fund reforma në sistemin e drejtësisë ia behu në Shqipëri në mesin e dhjetëvjeçarit të dytë të shekullit XXI. Vëmendja e ligjvënësit u ndal edhe te kjo çështje, llogari e hapur e Shqipërisë në Këshillin e Europës. Më datë 1 gusht 2017 hynë në fuqi ndryshimet e KPP. Ndër të tjera, neni 450 i KPP parashikoi se i gjykuari në mungesë në procesin penal ka të drejtë të kërkojë rigjykimin dhe rishikimin e vendimit gjyqësor të formës së prerë. Kaq e thjeshtë ishte zgjidhja e një problemi ligjor 22- vjeçar, sa mjaftonte shtimi i një shkronje disa fjalëshe në nenin 450 të KPP. E vetmja normë ligjore, që vendos hyrjen në fuqi të këtij ndryshimi ligjor të mezipritur, është dispozita e fundit, e cila vendos se ligji i ri procedural penal hyn në fuqi me datë 1 gusht 2017. Nuk ka asnjë normë që të vendosë zbatimin me fuqi prapavepruese të nenit 450 të KPP edhe për vendimet gjyqësore të formës së prerë, të dhëna më parë datës 1 gusht 2017.
Deri më sot Shqipëria është gjetur dhjetëra herë me shkelje nga GJEDNJ për këtë problem të zgjidhur më 1 gusht 2017. Pavarësisht kësaj, janë mijëra çështje penale ndër vite, që në drejtësinë shqiptare vuajnë të njëjtën mohim flagrant të drejtësisë. Shumë prej tyre kanë shkuar në GJEDNJ dhe pritet të gjykohen dhe shumë të tjera do të shkojnë me siguri.
Katër çështjet e fundit ishin ato të publikuara në faqen zyrtare të internetit të GJEDNJ me datë 22 maj 2018 ( shih “Malo v.
Albania”, “Hysi v. Albania”, “Topi v. Albania” dhe “Muça v. Albania”), që do të thotë disa muaj pas hyrjes në fuqi të ndryshimeve të KPP dhe zgjidhjes ligjore të llogarisë së Shqipërisë me Kushtetutën e saj dhe me të drejtën ndërkombëtare të Këshillit të Europës. Në të katër këto çështje, Shqipëria u gjet me shkelje të së drejtës për proces të rregullt ligjor dhe u konkludua mbi mohimin flagrant të drejtësisë ndaj të gjykuarve dhe të dënuarve në mungesë, të cilët nuk ishin lejuar të rishikonin vendimet e tyre të dënimit të formës së prerë dhe ishin gjykuar në mungesë me dijeninë e prezumuar vetëm nga mosgjetja.
Bën përshtypje gjatë leximit, mënyra sesi është mbrojtur shteti shqiptar, duke kërkuar nga GJEDNJ që këto çështje të nxirreshin nga juridiksioni apo të rrëzoheshin kërkesat e individëve, duke qenë se nga data 1 gusht 2017 KPP ka ndryshuar dhe se tashmë të gjykuarit dhe të dënuarit në mungesë mundet të kërkonin rishikimin në gjykatat e brendshme shqiptare të shkallës së parë. GJEDNJ nuk i pranoi, në asnjë nga katër vendimet e së njëjtës ditë, pretendimet e shtetit shqiptar. GJEDNJ arsyetoi se, nuk ka asnjë parashikim në ndryshimet e KPP të vitit 2017 se neni 450 do të zbatohet edhe për vendimet e gjykatave të formës së prerë të dhëna më parë. Gjithashtu, GJEDNJ vuri në dukje se shteti shqiptar nuk solli para saj asnjë vendim gjyqësor precedent të autoriteteve më të larta gjyqësore, që të tregojnë se përdorimi i këtij mjeti procedural të jashtëzakonshëm është i mundur edhe për çështjet e vjetra penale të gjykuara në mungesë me prezumim dijenie të të pandehurit nga mosgjetja e tyre.
Kjo do të thotë se, për GJEDNJ, nëse ndryshimet e KPP të vitit 2017 në dispozitat tranzitore apo nëse Gjykata e Lartë apo Gjykata Kushtetuese me vendime precedente, do të kishin vendosur se neni 450 i KPP, i ndryshuar, zbatohet edhe për çështjet e vjetra penale, atëherë GJEDNJ do të vendoste të nxirrte nga juridiksioni dhe nga lista e gjykimit të gjitha çështjet shqiptare, të cilat presin prej vitesh të gjykohen atje. Në këtë mënyrë, drejtësia shqiptare do të riatdhesonte të gjitha çështjet penale, që drejtësinë e pamundur kombëtare po presin ndër vite ta kërkojnë ndërkombëtarisht në Strasburg. Sigurisht, kjo do t’i shmangte Shqipërisë dëmshpërblime të tëra nga detyrimet financiare, që GJEDNJ do të na ngarkojë dhe nga ana tjetër do të kursente vite pritjeje për ndreqjen e mohimit flagrant të drejtësisë për të gjykuarit dhe të dënuarit në procese penale të zhvilluara në mungesë, me prezumimin e dijenisë mbi gjykimin vetëm nga mosgjetja.
Megjithëse këto vendime ishin një zgjidhje që vinte e qartë nga Strasburgu, askush nuk u shqetësua në Shqipëri. Kuvendi nuk ka asnjë iniciativë për të amenduar dispozitën tranzitore të ndryshimeve të KPP. Gjykata e Lartë dhe Gjykata Kushtetuese, të pamundura edhe nga procesi i rivlerësimit kalimtar, nuk premtojnë dot për asnjë zgjidhje të afërt, nëpërmjet miratimit të ndonjë vendimi precedent. Ndaj, duket se e vetmja zgjidhje do të jetë GJEDNJ, edhe pse buxheti i shtetit do të paguajë dëmshpërblimet e Strasburgut, edhe pse të gjykuarve do t’u kushtojë pritja vite mohimi në mënyrë flagrante të drejtësisë.
Kuvendi nuk ka asnjë iniciativë për të amenduar dispozitën tranzitore të ndryshimeve të KPP. Gjykata e Lartë dhe Gjykata Kushtetuese, të pamundura edhe nga procesi i rivlerësimit kalimtar, nuk premtojnë dot për asnjë zgjidhje të afërt, nëpërmjet miratimit të ndonjë vendimi precedent. Ndaj, duket se e vetmja zgjidhje do të jetë GJEDNJ, edhe pse buxheti i shtetit do të paguajë dëmshpërblimet e Strasburgut, edhe pse të gjykuarve do t’u kushtojë pritja vite mohimi në mënyrë flagrante të drejtësisë