Ngjela: Bisedat e fshehta me djalin e Mehmet Shehut për Enver Hoxhën

"Kiçoja i kishte kërkuar investime për imbotilimin e ujit të pijshëm natyror, Enveri i bëri presion të hiqte dorë nga ideja"

Erërat e Pranverës së Pragës po ndiheshin edhe në Shqipëri. Të gjithë ata që dëshironin ndryshimin e sidomos të rinjtë, dëgjonin fshehur lajmet që vinin nga Çekosllovakia, për reformat që po ndërmerreshin për hapjen ndaj privatizimit... Avokati Spartak ngjela e kujton fare mirë atë kohë. Pranvera e Pragës ishte një nga temat e bisedave që zhvilloheshin në shtëpi, mes tij dhe të atit, por edhe mes shokësh. Brodueji ziente nga lajmet rreth ndryshimeve në Çekosllovaki. Në librin "Përulja dhe rënia e tiranisë shqiptare", botim i "UET PRESS", Ngjela rikthen këto kohëra. Si u pritën ndryshimet në Çekosllovaki dhe reagimi i Enver Hoxhës, i cili i shihte si të rrezikshme, madje ndihej nervoz dhe i frikësuar, çka e tregoi edhe në një nga fjalimet e tij mbajtur para vullnetarëve të rinj, që ndërtonin hekurudhën Rrogozhinë- Fier. "Praga po kërkonte që të mbaronte Lufta e Ftohtë, domethënë Praga po kërkonte indirekt rrëzimin e Enver Hoxhës", thotë Ngjela. Vijon nga numri i kaluar

PRANVERA E PRAGËS

Ishte ndoshta aty nga mesi i muajit shkurt të vitit 1968, kur, Kiçoja, një darkë, tek e shkëputi vështrimin nga televizori, i tha Verës se diçka po ndodhte në Çekosllovaki. "Është mbledhur plenumi i Komitetit Qendror të Partisë Komuniste Çekosllovake dhe po kërkon shkarkimin e Novotnit73", - shpjegoi ai. Ndenji pak e mandej vijoji, - "Brenda një jave, Novotni ka shkuar dy herë në Moskë dhe është kthyer në plenum". Madje, më kujtohet mirë se si u ngrit dhe mori një tufë axhansash që i kishte lënë mënjanë, ia la Verës pranë kolltukut të saj dhe doli për të shkuar në studion e tij. Por Vera nuk e vrau mendjen aq shumë; lexoi pak e mandej doli edhe ajo nga dhoma. Në të vërtetë, ai vetë kishte pasur disa sinjale se në Çekosllovaki diçka po ndodhte dhe pritej një pavarësi nga Moska. Kiçoja kishte qenë ministër i Tregtisë edhe gjatë viteve kur Shqipëria bënte pjesë në KNER, prandaj ai i kishte ruajtur lidhjet, për efekt tregtar, thuajse me të gjitha qendrat e vjetra. I takonte rregullisht, kishte marrëdhënie me to dhe merrte edhe ndonjë informacion politik se çfarë ndodhte në Lindje. Prandaj, edhe për Çekosllovakinë, diçka kishte dëgjuar, por, deri nga fundi i janarit, nuk po e kuptonte dot saktë se çfarë në fakt po ndodhte. Megjithatë, atëherë dihej nga të gjithë se, çdo lëvizje që ndodhte në vendet e Lindjes Komuniste kishte pasur gjithmonë tendenca të djathta. Edhe këtë herë, Kiçoja kishte pasur informacion se kishte një lëvizje në Komitetin Qendror të Partisë Komuniste të Çekosllovakisë, e cila donte të rrëzonte Novotnin, prandaj, teksa e kishte parë lajmin në axhansa, e ndjeu se atje po ndodhte një përmbysje me anë të një lëvizjeje që drejtohej kundër Moskës.

Më pas, mora axhansat dhe i pashë me shumë vëmendje. Në Lindje kishte nisur krisja e madhe. Të gjitha agjencitë perëndimore të lajmeve merreshin me plenumin e Partisë Komuniste Çekosllovake. Kishte hamendje e supozime, por kishte edhe fakte. Pas disa ditësh u shkarkua edhe Novotni dhe menjëherë nisi të trumbetohej figura e një të panjohuri: Dubçek.

Televizioni italian e jepte përditë dhe mua më bëri përshtypje atëherë fytyra e tij hollake dhe tepër shprehëse. "A të jetë ky shpresa jonë?", mendoja vazhdimisht ato ditë dhe përnatë dëgjoja lajmet e RAI- t dhe lexoja AFP- në e ROJTER- in në axhansa. Në Pragë kishte ndryshime të përditshme. Gjithçka po fliste se kishin fituar forcat liberale, dhe do të fillonte hapja. Në 28 mars u zyrtarizua Dubçeku si Sekretar i Parë i Komitetit Qendror dhe disa ditë më vonë, Ludvik Svoboda u zgjodh President. Kurse më 8 prill, Oldrich Cernik74 u zgjodh Kryeministër. Edhe Kryeministri u duk si një emër i panjohur, por Kiçoja më tha se e njihte, se ishte ekonomist dhe e kishte njohur më 1960- 1961 si ministër të Energjetikës dhe të Lëndëve Djegëse. "Është shumë energjik, - i tha Verës,- dhe ka dalë në skenë me reformat që u bënë në Çekosllovaki pas dështimeve të mëdha që patën në bujqësi më 1959". Por Kiçoja kishte respekt sidomos për një tjetër, që më duket se u emërua zëvendëskryeministër dhe ministër i Ekonomisë, Oto Shik. "Do të ketë reforma të thella", tha Kiçoja gjatë atyre netëve të gjata, sepse siç duket i pati njohur nga afër reformatorët e qeverisë së Çjernikut. Kiçoja e shprehte shpesh se Oto Shik kishte qenë drejtor i Institutit të Ekonomisë dhe nuk kishte qenë dakord që uzina e shkrirjes së nikelit të ndërtohej në Çekosllovaki, por në Shqipëri. "Ne po e rrisim koston me zor dhe në mënyrë naive", kishte shprehur mendimin e vet ai edhe në rrethet e KNER- it. Këto tha Kiçoja ato ditë, por nuk e kishte dëgjuar njeri. Madje, në një nga ato net të famshme të Pragës, ndërsa jepeshin premisat e reformës së nisur nga qeveria Çjernik, Hoxha i kishte thënë Kiços si me pak qesëndi në Shtëpinë klub: "Po e bëjnë çorbë ekonominë çekosllovake Çjerniku dhe Shiku yt". Por Kiçoja nuk kishte folur dhe biseda ishte mbyllur me kaq.

"Nuk arrita ta kuptoja, - i tha Kiçoja Verës po atë natë, - se me çfarë sensi e hodhi ai këtë batutë, por sigurisht që nuk është dakord me ato që i kam shkruar si propozim në lidhje me ecurinë e ekonomisë". Në të vërtetë, ky patjetër që kishte qenë presion dhe Kiçoja ma tha shumë vjet më vonë edhe propozimin që i kishte bërë Enver Hoxhës para një muaji, për të cilin ai kishte rrudhur vetullat pa i dhënë asnjëherë përgjigje. Para disa muajsh, Kiçoja i kishte kërkuar që të nisnin investimin për të industrializuar imbotilimin e ujit të pijshëm natyror, sepse llojet e ujit tonë ishin shumë të kërkuara në tregun ndërkombëtar. Por siç duket, batuta ishte një presion i Hoxhës se duhej lënë mënjanë çështja që ai kishte ngritur. Megjithatë, qeveria çekosllovake kishte aprovuar ndërkohë platformën e saj që erdhi e tronditi të gjitha rrethet e ethshme të komunizmit në rrafsh botëror. Në atë platformë atakohej rëndë e gjithë veprimtaria e Partisë Komuniste Çekosllovake, sidomos të gjitha dogmat e ekonomisë. Ne atëherë patëm mundësi që të shihnim qartë kriticizmin, që shkallmonte absurdin ekonomik të Bashkimit Sovjetik dhe sigurisht edhe atë shqiptar. Por, për herë të parë në një vend lindor, u fol më në fund edhe për të drejtat themelore dhe liritë e individit, madje në Çekosllovaki ato u legjitimuan si në çdo vend tjetër perëndimor, në një kohë që, po atëherë, u bë i ditur edhe fakti se në Çekosllovaki liritë dhe të drejtat themelore të njeriut kishin qenë legjitime deri në vitin 1948. Pikërisht me këtë rast, u akuzuan shumë rëndë qeveritë komuniste që kishin persekutuar çekët dhe sllovakët për njëzet vjet rresht. Por stanjacioni ekonomik në njëzet vjet kishte qenë gjëja më e rëndë që po dëgjonte opinioni publik çekosllovak. Vetë Çjerniku shpalli se, në njëzet vjet, ekonomia çekosllovake kishte pasur një rritje prej 1% në vit. Të gjithë u habitën, sepse dihej që Çekosllovakia kishte qenë një nga shtetet më të zhvilluara të Europës.

Reforma ekonomike ishte shpëtimtare. U kërkua të futej menjëherë privatizimi i tregtisë me pakicë dhe u hoq monopoli i tregtisë së jashtme nga shteti. U tregua e argumentuar se i gjithë dëmi i ekonomisë çekosllovake kishte ardhur pikërisht nga fakti i zvogëlimit maksimal të ekonomisë private, kurse ndërhyrja e shtetit në ekonomi mbeti brenda koncepteve keniasiste. O. Shik deklaroi atëherë se duhej të gjendej "një rrugë e mesme midis tregut të lirë kapitalist dhe stilit sovjetik të ekonomisë së planifikuar".

Gjendja po na habiste. Të gjithë ndiheshin të çorientuar. Më kujtohet se në ato ditë pyeta Kiçon nëse kishte mundësi që të gjendej një rrugë e mesme si ajo e Shikut dhe ai më tha se nuk do të pranohej nga Moska. "Të ishte Hrushovi, edhe mund të pranohej, - më tha Kiçoja atëherë, - po Brezhnjevi nuk mund ta pranojë. Do të ndërhyjë". "Po gjendja ekonomike është katastrofike në Çekosllovaki,- i thashë unë, - dhe ata kanë të drejtë". "Eh, Spartak, - foli ngadalë Kiçoja pa më parë në sy, - kurrë nuk do të pranohet buharinizmi. Kur ra në Kinë, te këto koloni e ka të pamundur të bëhet". E gjithë vëmendja jonë ishte përqendruar aty, te Praga. Dhe reformat ishin të thella. Gjithçka u mbësh-

Do të ketë reforma të thella", tha Kiçoja gjatë atyre netëve të gjata, sepse siç duket i pati njohur nga afër reformatorët e qeverisë së Çjernikut. Kiçoja e shprehte shpesh se Oto Shik kishte qenë drejtor i Institutit të Ekonomisë dhe nuk kishte qenë dakord që uzina e shkrirjes së nikelit të ndërtohej në Çekosllovaki, por në Shqipëri”