“Diturija” rikthimi anastatik i revistës së Lumo Skëndos
“Ai e pati konceptuar që në zanafillë, si hapësirë shkëmbimi të intelektualëve e albanologëve më të njohur”
Pak javë na ndajnë nga 110- vjetori i Kongresit të Manastirit, ngjarja më shpresëdhënëse për botën kulturore shqiptare në prag të shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. Në mënyrë të pashmangshme, figura e Mid’hat Frashërit, intelektualit të rrallë që anëtarët e Kongresit e patën zgjedhur njëzëri kryetar të tij në nëntor të vitit 1908, si dhe pseudonimi i tij letrar “Lumo Skendo” po shndërrohen tashmë në simbolin e këtij përvjetori.
Biri i denjë i Abdylit dhe nipi i dashur i Naimit dhe Samiut, ai s’mund të ishte veçse pinjolli, tek i cili u mishërua qysh në moshë shumë të re ideali kulturor e politik i Rilindjes Shqiptare dhe më vonë, në pjekurinë e tij, edhe ideali i intelektualit elitar të Shqipërisë së Pavarur, e cila i rikthehej etshëm ëndrrës së saj europiane. Një ndër sprovat më të forta të misionit elitar të dijes, së cilës ai iu përkushtua cilësisht në vitet e tij më të mira, ishte themelimi i revistës “Diturija”, e cila shumë shpejt, mes intelektualësh, do të fitonte emërtesën “Diturija e Lumo Skendos”.
Sot, pikërisht 69 vjet mbas ndarjes së tij të papritur nga jeta, në Nju Jork, më 3 tetor 1949, mund të pohojmë se në thesarin e dijes dhe kulturës që kemi trashëguar përgjatë jetës së Kombit, revista “Diturija” përbën një monument kulture të pashoq, dritën e të cilit ende nuk e kemi shquar plotësisht. Bashkë me të, themeluesi e autori i saj qendror, Mid’hat Frashëri, po i kthehet ditë pas dite jetës sonë shpirtërore e mendore, duke flakur lehtësisht peshën e rëndë të heshtjes së gjatë.
Me bindjen se edhe rikthimi i vëmendjes te kjo revistë do të përbënte një ngjarje të rëndësishme kulturore e shkencore në botën shqiptare, Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë dhe Fondacionin ALSAR – Fondacion Arsimor Kulturor Humanitar, në koordinim edhe me Bibliotekën Kombëtare të Kosovës, vendosën të bashkëpunojnë për të botuar dhe promovuar në dy kryeqytetet e shqiptarëve botim anastatik të “Diturisë”.
Duke risjellë në dy vëllime të hijshme vullnetin e drejtpërdrejtë të themeluesit dhe autorit të saj qendror, Lumo Skendos, po u japim mundësi lexuesve të sotëm të bëhen “këndonjësit” e tij të privilegjuar, këndonjës, të cilëve ai mund t’u drejtohet tashmë sërish. Sepse i fundmi i Frashërllinjve të mëdhenj ka ende shumë për të na thënë...
Më mirë se kudo tjetër, “Diturija” bart ADN- në e Lumo Skendos nga numri i saj i parë tek i fundit. Talenti, inteligjenca, erudicioni, moraliteti, atdhedashuria, mprehtësia, kërshëria dhe entuziazmi shkencor i një dijetari gjithnjë në kërkim, përpikmëria e zeja e hollë e një botuesi të rafinuar, janë endur së bashku me informacionin marramendës që revista përcolli bujarisht për “këndonjësit” e saj.
Mid’hat Frashëri e kish kuptuar qysh herët se dinjiteti i njeriut dhe i kombit, ëndrra e lirisë, lidhej tashmë pazgjidhshmërisht me diturinë, prej së cilës do të mbruhej vetëdija identitare. E gjithë vepra e jetës së tij rreket të përmbushë këtë mision të dijes, të shpjerë te përgjigjet e të shtrojë pyetje të reja. “Shqiptarit aq sa i duhet buka, i duhet dituria dhe nazionalizma. Për të rrojtur si komb, duhet të luftojmë për t’u bërë e për t’u njohur si komb”, – shkruan ai më 1899 te ‘ Kalendari Kombiar, vepra që mori gjithnjë e më shumë gjatë viteve fizionominë e penës e dijes së tij. Me një frymë naimjane, misionin e Ditërrëfenjësit do ta përshkruante gjithnjë si “kujdesje për të ndriçuar udhën”, si përpjekje për të ndezur, së bashku me Kristo Luarasin e miq të tjerë, “një qiri të vogël, një dritë” e të ftonin “shqiptarët të mblidheshin përqark”.
Duke shpallur misionin e “Diturisë”, ai theksonte se: “Në shkrimet e saj, rivista jonë, nga më i gjati gjer ne më i shkurtrë artikull, ka për qok shërbimin e Shqipërisë dhe të shqiptarizmësë. [...] T’i bëjmë këndonjësit tanë të shohin të shkuarën dhe të mejtohen mbi pritmin, të kuptojnë detyratë që i bienë kolektivitetit dhe çdo individi, të mund të marrë një formë të caktuarë përgjegjësia dhe aspiratat t’ona, të mësojmë çë duamë dhe çë lipset të duamë”. Ndërsa, disa vite me vonë, ai e përkufizon dijen dhe diturinë në faqet e “Përpjekjes Shqiptare” si “një tryez’ e çuditëshme , i zoti ( i së cilës) kërkon që çdo njeri të vij’ e të marrë pjesë në atë gosti të shkëlqy- shme”.
Nuk gabojmë nëse e përfytyrojmë Lumo Skendon të përfshirë nga ndjesia e kësaj “gostie të jashtëzakonshme” çdo herë, çdo ditë që ai mendoi e punoi për projektin e themelimit dhe botimit të revistës “Diturija”. Ashtu siç nuk gabojmë edhe nëse mbas fjalës “Diturija” të shqiptonim me mend, atë “kombiare”. Sepse i tillë ishte misioni i kësaj reviste, e cila teksa zuri fill më 1909 në Selanik me përcaktimin “E përkoshme shqip literare dhe diturake”, do të vijonte nga 1926 më 1929 në Tiranë ( mbas daljes 3- mujore në Bukuresht më 1916) me formulimin “E përkohëshme shqipëtare”. Thelbi i saj ishte pikërisht kjo dije mbi kombin, e mbrujtur me dashurinë e pakushtëzuar për “dijen” po aq sa me dashurinë e pakushtëzuar për atdheun. Diturija e Lumo Skëndos shfaq simbiozën e rrallë të nocionit të dijes, diturimit dhe atij universal të atdheut. Ajo e lidh njeriun individual me tërësinë e entitetit kombëtar, përmes të cilit ai shndërrohet në “njeriun në botë”, në qenien universale.
Këtë bindje Mid’hat Frashëri e shpreh madje edhe në Testamentin e tij, ku në mbështetje të domosdoshmërisë së themelimit të Institutit të Albanologjisë, për të cilin dhuronte gjithçka që zotëronte, shpreson “që çdokush të kuptojë se e mira e Kombit është e mira jonë private, se nderi dhe lavdi i shqiptarëvet të gjithë, është edhe nderi dhe lavdi ynë personal”. Çdo përpjekje për të siguruar këtë lidhje përmes dijes, kërkimit shkencor e botimit, përbënte një gjest fisnik e patriotik, tek i cili ai besoi edhe mbas mbylljes së revistës së tij.
Revista “Diturija” është shprehja më e plotë e profilit intelektual të Lumo Skendos. Duke pasqyruar hulumtimet dhe leximet e tij të thelluara nga më të larmishmet, ai zhvilloi linja të gjera studimore që i lejuan të ndërtonte e të sistemonte një korpus të mirëfilltë albanologjik në çështje të historisë, të udhëpërshkrimeve, të dëshmive, të gjuhësisë shqipe e drejtshkrimit, të bibliografisë etj. Ndër to spikasin cikli “Udhëtarët e huaj në Shqipëri”, rubrikat “Shtim në rradhojtë e Legrandit”, “Duke lexuar një libër”, “Tribuna gramatike dhe gjuhësijë”, biografi të shumta, vëzhgime zakonore, dëshmi historike si dhe shkrime me interes të veçantë mbi historinë e besimeve dhe kultit ndër shqiptarë etj.
Ai e pati konceptuar qysh në zanafillë “Diturinë” si një hapësirë shkëmbimi të intelektualëve shqiptarë dhe albanologëve më të njohur të kohës, duke shpalosur kontributet e tyre të çmuara. Emra si: Pedersen, Jokl, Borgia, Weigand, Roques, Pop, Šufflay, Pekmezi, K. Gurakuqi, A. Xhuvani, M. Logoreci, P. Ikonomi etj., i dhanë “Diturisë” dinjitetin e një katedre albanologjike të mirëfilltë. Me vetëdijen e kthjellët të dokumentit, ai nuk rreshti së sjelli në vëmendjen e studiuesve të rinj shqiptarë pasurinë ende të pashfrytëzuar dokumentare të arkivave të Turqisë, Greqisë e Spanjës, të Romës, Vatikanit, Venedikut, Raguzës, Bonit, Vjenës, Sofjes, Londrës, Peterburgut, Beogradit etj.
Ndërsa kontributi i tij në pasurimin e veprës bibliografike të Emil Legrandit, përmes rubrikës “Shtim në radhonj të Emile Legrandit”, e plotësoi numrin prej 725 tituj librash të kataloguar prej dijetarit francez me rreth 100 botime të tjera të rëndësishme. Me saktësinë shembullore të bibliografit, ai sjell në footnotë faktin se titujt e shtuar jo vetëm ishin parë e punuar prej tij, por edhe se shpesh ato gjendeshin në bibliotekën tashmë legjendare, “Lumo Skendo”.
Përvoja e hershme në botime të periodikut shqip e bëri Mid’hat Frashërin të vetëdijshëm edhe për informacionet edituese, të cilat nuk kurseu t’i përcillte si gjurmë për historianët e ardhshëm të shtypit shqip në hapësirat e destinuara për komunikime informative me lexuesin e “Diturisë”. Janë pikërisht këto shënime autoriale që udhëhoqën edhe përgatitjen e këtij botimi anastatik.
Studimi i veprës së Mid’hat Frashërit është ende në proces. Botimi i saj gjithashtu. Spikasin kontributet themelore të studiuesve Uran Butka e Sabri Hamiti, botimet e përmbledhjeve specifike nga vepra e tij e me vëzhgime të holla plot pasion nga studiuesit Luan Malltezi e Sherif Delvina, botimi i hershëm i prozës poetike përgatitur nga studiuesi Nasho Jorgaqi, kontribuues që me punën dhe përkushtimin e tyre kanë risjellë për lexuesin e sotëm një pjesë të rëndësishme të pasurisë që na la trashëgim ky personalitet poliedrik. Një falënderim të veçantë i shprehim profesor Luan Malltezit, që u bë promotor i këtij botimi anastatik, pikërisht në këtë përvjetor.
Nga ideja e projektit të Mit’hat Frashërit për themelimin dhe botimin e “Diturisë” kanë kaluar 110 vjet, po aq sa daton tashmë Kongresi i Manastirit, ngjarja më e rëndësishme në zhvillimit modern të shkrimit shqip. Gjurma e “Diturisë” vijon të gëzojë admirim e nderim. Nga vdekja e tij kanë kaluar tashmë thuajse 70 vjet. Fjalët naimjane që Lumo Skendo i shkroi për ikjen nga jeta të mikut dhe bashkëpunëtorit Kristo Luarasi sot vlejnë po aq fort për të:
“Ç’ka të bëjë zhdukja e trupit, në qoftë se ideja rron, kur ajo ide ngjall një mijë shpresa dhe entuziazëm? Dhe bash këto janë jetë e vërtetë”.