Romanet e Petro Markos dhe poetika e ajsbergut
Prania e luftës dhe e dashurisë, e rrokshme...
Prania e luftës dhe e dashurisë, e rrokshme si përjetim etik dhe estetik, shqiptohet në romanet “Hasta la vista”, “Qyteti i fundit”, “Një emër në katër rrugë”, “Nata e Ustikës”, ndonëse e shoqëruar me një tis dëshpërimi dhe trishtimi rrezëllitës, të krijon bindjen e thellë se këto romane ia kanë mbërritur të skicojnë në letrat shqipe tiparet letrare të brezit të humbur. Fakti që brezi i humbur dhe në mënyrë të posaçme poetika e tij është lidhur pazgjidhshmërisht me dy mjeshtra të shkrimit letrar, me Heminguejin dhe Remarkun, me të cilët P. Marko ka pasur marrëdhënie dhe letërkëmbim, të shpie natyrshëm te hipoteza e gjasës, e lidhjes së këtyre romaneve, pikërisht me këtë poetikë, sidomos si një fakt promovues në letrat shqipe, e cila megjithatë do të kërkonte hulumtime dhe shqyrtime më të thelluara tashmë mbi pranëvënien e teksteve të secilit shkrimtar, të cilën këtu vetëm sapo e cekim, me idenë e rimarrjes për ta skicuar më të plotë, në moment tjetër. Ngjyresat e romaneve të Markos, si dhe dëshmimi i faktuar i marrëdhënieve me dy autorët, pra, me themeluesit e poetikës së ajsbergut, si dhe të dy përfaqësuesve me të shquar të shkrimtarëve të brezit të humbur, na nxit mendimin që të hedhim një vështrim në aspektin e përqasjes së ndërmjetshme, varësisht hapësirës tekstologjike për të hetuar gjithsesi ndërlidhjen e romaneve të Markos me atë poetikë. Prandaj, së pari, po sjellim idenë e Hem- inguejit, themelhedhësi i këtij modeli letrar, ku madje përmblidhet edhe vetë teoria e ajsbergut: Në qoftë se një shkrimtar proze e di mirë se çfarë po shkruan, në qoftë se shkrimtari po shkruan në mënyrë të vërtetë ( reale), atëherë do të ketë një ndjenjë po aq të fortë sa t’i kishte përjetuar dhe vetë ato ndjesi në libër. Dinjiteti i vërtetë i lëvizjes së një ajsbergu qëndron te fakti që ai nxjerr në pah vetëm 1/ 8 e tij mbi ujë.
Nga ana tjetër, pikërisht kjo rrethanë specifike e kësaj poetike, të formuluar dhe sendërtuar si praktikë shkrimi, e magjisë shkrimore të pranisë dhe papranisë së pamjeve, reale dhe estetike, të endur mjeshtërisht nga Heminguej, ndërkohë është pohuar edhe nga kritiku Jackson Benson, kur shprehej: Teoria e tij e ajsbergut, në kombinim me qartësinë e të shkruarit, e bënte Heminguejin të distanconte veten nga karakteret që ai krijonte. Atëherë, në këto rrethana, gatigati bëhet e pashmangshme krahasimi i romaneve të Markos, veçmas me poetikën e ajsbergut, e cila prushitet dhe rroket në hapësirat e teksteve romanore, e cila përthekson pamundësinë për ta lidhur më modelin e realizmit socialist, sidomos të këtyre romaneve. Në fakt, lidhja me këtë poetikë, të ekzistencës së brezit të humbur, në fillim shfaqet si hije adhurimi për Heminguejin, çka vjen e plotë në faqet e romanit “Hasta la Vista”, ku pikëpërkimet me romanin “Lamtumirë armë”, janë më të dukshme:
- Formale, sepse kemi të bëjmë me një situatë të njëjtë, që përcillet me përmbysje kuptimore, “Lamtumirë armë” e Heminguejit dhe romanit “Hasta la Vista” të Markos.
- Paraqitja e atmosferës së luftës, zymtësisë dhe dëshpërimit që në fakt e përtheksojnë edhe më shumë ngjashmërinë e tyre, madje deri në cakun e dy pikave ujë, të poetikës së ajsbergut.
- Me praninë e humanitetit tronditës, që në mënyrë të posaçme me skenat e dashurisë ndikon sadopak për të zbehur dhe mërguar tmerrin e luftës.
- Dy protagonistet e romaneve të Heminguejit dhe Markos, sipas hapësirës së teksteve, bien në dashuri me infermieret, heroinat që nuk mungonin kurrë në frontin e luftës.
Ndërkaq, edhe në tekstet e tjera të Markos me temë luftën, gjithnjë duke vënë përballë tmerrit të luftës dashurinë e madhe, oazin e humanes, siç edhe ka ngjarë në tekstin “Qyteti i fundit”, ku madje lidhja erotike me prostitutën të ndërmend krejt natyrshëm situatën e romanit “Harku i Triumfit”, shkruar nga Remarku. Romani “Një emër në katër rrugë”, që diç më tepër sendërton një qasje të shkrimit të epopesë për kohën e luftës, gjithsesi pa e humbur marrëdhënien me poetikën e ajs- bergut, ka mundësuar shqiptimin estetik në letërsinë shqipe, të fatit të qenies në atmosferën e luftës, që sjell shkatërrim dhe mjerim. Kurse romani “Nata e Ustikës”, për ritmikën e rrëfimit, frazën që bartin shenjat e poezisë, prozës dhe dramatikës nga njëra anë, shënon kryeveprën e shkrimtarit, si dhe një nga pasuritë unike romanore të letrave shqipe, e veçmas, në anën tjetër paraqet një tekst letrar të njëmendtë, ku sërish poetika e ajsbergut shpalohet në të gjithë kuptimet dhe përmasat, formësimin dhe strukturimin e vetë.
Romanet e Markos, pjesa më e madhe e tyre, veçmas katër tekstet që morëm në shqyrtim në këtë ligjëratë, shënojnë një dëshmi të pranisë dhe pasurisë së humanitetit, në mes të tmerrit të luftës, një shenjë e qartë e ndërlidhjes me poetikën e ajsbergut, madje, na sjellin në vëmendje edhe një nga krijuesit me të shquar të këtij modeli, së paku të letërsisë shqipe, si dhe po kaq edhe një fakt të ligjërimit modern të letërsisë, që lexohet dhe shijohet, siç thotë Harold Bloom, në librin “Si dhe përse të lexojmë”, … për kënaqësi estetike dhe tjetërsimi shpirtëror ( 2008: 153), çka ngjet në leximin dhe rileximin e trashëgimisë letrare të shkrimtarit.