Zeneli: Takimi me “Zorbën” grek Teodorakis dhe biseda për Kadarenë
“Europianët e ftohtë, këta të Stokholmit, dinë shumë pak për kulturën dhe historinë tonë të pasur... Po ne kemi kripë”
Raportet me fqinjët grekë kanë qenë gjithnjë të trazuara. Një lloj dashuri- urrejtjeje që ngre krye herë pas here. Këtë raport e ka përshkruar më së miri ishambasadori në Athinë, diplomati Bashkim Zeneli, në librin e tij “Miqësi e trazuar”, botuar nga UET PRESS. Takime, biseda, marrëveshje, tensione... Një rrëfim që vjen natyrshëm dhe mund të lexohet nga kushdo. Por përveç takimeve me politikanë e njerëz të diplomacisë, Zeneli tregon edhe për ca takime të rralla, nga ato që do të kujtohen gjithë jetën. Ndër to janë edhe takimet me kompozitorin e madh grek, Zorbën e vërtetë, Mikis Teodorakis. Zeneli rrëfen për bisedat për muzikën, Zorbën, Kazantzakisin, por edhe shkrimtarin Ismail Kadare. Teodorakis do të shprehte adhurimin e tij për shkrimtarin shqiptar, që siç do të thoshte ai, nuk i takonte vetëm Shqipërisë, por edhe Greqisë, gjithë Ballkanit dhe se tashmë ai e kishte fituar ‘ Nobelin’.
BASHKIM ZENELI
Pas zgjedhjeve të 3 korrikut, puna në ambasadë do të vazhdonte fare normalisht. Diplomatët ishin të gjithë në krye të detyrës dhe pushimet e verës i kishin programuar vetëm për pak ditë, më së shumti për 10 ditë. Sektori konsullor po përballonte si përherë një punë shumë voluminoze dhe sepse ishte sezoni veror dhe mijëra bashkatdhetarë niseshin për pushime në atdhe. Ato ditë, së bashku me Engjëllushen, na kishin ftuar për darkë në hotel “Hilton”, në qendër të Athinës, çifti i mjekëve Lyra, zonja Pari dhe zoti Yoannis, të dy ndër mjekët më të shquar në Greqi; Pari një endrinologe dhe Yoannis specialisti më i mirë në vend i kirurgjisë plastike. Kishte studiuar në Brazil. Ishte jashtëzakonisht miqësor dhe me shumë humor. Ishte edhe nënkryetar i Kongresit Botëror të kirurgjisë plastike. Me ta na kishte njohur profesor Tritan Shehu, që i kishte miq të vjetër dhe së bashku do të rrinim shpesh për një gotë verë. Për Tritanin flisnin shumë mirë dhe vërtet ai kishte shumë miq, personalitete të fushave të ndryshme. Do të na mirëkuptonin të dy e sidomos zonja Pari, kur vend e pa vend do t’i trokisnim në derë për të njohurit tanë nga Tirana dhe ajo do të ishte gjithmonë e gatshme për të ndihmuar. Folëm për tema nga më të ndryshmet, por edhe për zgjedhjet në Shqipëri. Profesor Yoannis e njihte shumë mirë politikën dhe në nivelet më të larta të saj e nderonin shumë. Midis të tjerash, u tregova se pas disa ditëve isha i ftuar në 80- vjetorin e lindjes së kompozitorit të shquar grek, Mikis Teodorakis. Profesor Yoannis do të “hidhej” përpjetë: “Po ky është një nder i madh që të bëhet se... ambasador, me politikanë e me deputetë e zyrtarë takohesh për ditë. Mikis Teodorakis është një figurë brilante e Greqisë, jo vetëm si muzikolog dhe kompozitor, por edhe si politikan, studiues, publicist e gazetar. Ai është shumë i dashur në Greqi. Ne të gjithë krenohemi me të. Ai ka qenë një luftëtar i shquar antifashist që në moshë fare të re. Më vjen shumë mirë që ju ka ftuar... Dhe, ambasador, mos harroni se është edhe një mik i madh i popullit shqiptar. Ka folur gjithmonë hapur, publikisht, edhe para demokracisë në Shqipëri, për popullin shqiptar e për luftën që ai ka bërë kundër fashizmit”... Me Mikis Teodorakis do të takohesha në Athinë, në një veprimtari kulturore. Tek po bisedoja me heroin kombëtar Manolis Glezios, afrohet z. Teodorakis, një burrë i madh, me flokë kaçurrela pak të thinjura, në atë kohë 78 vjeç. “Mikis,- do t’i thoshte Glezios,- takoje këtë mikun tim, është ambasadori i ri i Shqipërisë. Ne jemi shumë miq bashkë zoti ambasador dhe me siguri do të jeni edhe mik me z. Teodorakis”. Kompozitori me famë botërore më shtrëngoi dorën dhe pyeti: “Flisni frëngjisht?” “Jo”,- i thashë. “S’ka problem, flasim anglisht...” Më pyeti sa kohë kisha në Greqi dhe nga vija. Kur i tregova për Gjermaninë, u entuziazmua dhe tha: “Ou Gjermania, gjermanët janë një popull i madh...” Pastaj, krejt pa pritur, do të më pyeste: “Si është Ramiz Alia? Unë e kam mik dhe takohem me të sa herë që vjen në Athinë për ndonjë mjekim”. Më tha të shënoja numrin e tij të celularit që të takoheshim për ndonjë gotë verë... Unë i dhashë kartëvizitën time. “Ah, unë nuk mbaj gjithmonë kartëvizita”, do të më thoshte. Mikis Teodorakis ishte një figurë emblematike në Greqi, me karakterin e tij rebel, kryelartë, antikonformist e kurajoz. Dhe grekët e respektonin dhe e nderonin pafundësisht, pa thënë edhe thjesht si një kompozitor i famshëm. Kisha vërtet kënaqësi që u njoha me të e më pas e kisha për nder që do të bisedonim shpesh bashkë. Zoti Teodorakis ka lindur më 29 korrik 1925 në ishullin aq të bukur të Chios. Mbreti i parë i Chios, Oinopion, i vuri emrin e vajzës së tij, Chiona, ishullit. Vetë Oinopion, sipas mitologjisë, ishte djali i mbretit të verës, Dionisit, dhe nënës së tij Adriane. Në shekullin e 6 p. K., Chios kishte 80 mijë banorë. Nga ky ishull ishte edhe historiani i famshëm Tukididi ( 460- 396 p. K.). Ishulli ka qenë mbi 300 vjet nën pushtimin osman. Në vitin 1833 pushtuesit do të ndërmerrnin një masakër të madhe ndaj popullsisë, me vrasje të burrave, grave e fëmijëve, nën drejtimin e Sulltan Muratit II. Në Luvër ka një pikturë të njohur të Delak- roix që i kushtohet ngjarjes. Pushtuesit gjermanë qëndruan nga 4 maj 1941 deri në fund të luftës. Që në moshë fare të re ka nisur të kompozojë. Studimet i ka kryer në Athinë e më pas në Konservatorin e Parisit. Ka qenë një luftëtar i shquar kundër fashizmit dhe udhëheqës i njohur i rinisë. Për veprimtari antifashiste është arrestuar disa herë dhe është internuar. Që nga viti 1964 do të zgjidhej deputet në Parlamentin grek dhe më pas Ministër i Kulturës. Me ardhjen e juntës së kolonelëve në fuqi, do të internohej përsëri. Në vitin 1970 do të shkonte në ekzil, në Paris. Aty do të shkruante, në vitin 1972, edhe librin e tij me jehonë të jashtëzakonshme “Jeta ime për lirinë”. Mikis Teodorakis u përkiste në ato vite rretheve komuniste, që në Greqi ishin të fuqishme. Por do të shkëputej prej tyre pas kthimit nga Franca dhe në vitin 1973 do të punonte ngushtë, sidomos me mikun e tij Theodoros Pangallos për krijimin e një të majte të vërtetë europiane. Ka kompozuar vepra për koncerte, vepra orkestrale, muzike dhome, shtatë simfoni të vlerësuara dhe mbi 1000 këngë. Në vitin 1964 do të kompozonte, krahas shumë muzikave të filmave, edhe Alexis Zorbën e pavdekshme, atë himn popullor, krenar për çdo grek. Në Greqi, Mikis Teodorakis vlerësohet si një Hero Kombëtar. Ai është i përfshirë thuajse në çdo enciklopedi kulturore të botës. Në enciklopedinë gjermane “Alle lander unserer Erde”, botim i Bertelsmann Lexikon Verlag Gmbh, Munchen, 20001, do të shkruhet në mënyrë brilante për të. Por po ashtu, për Mikis Teodorakis është shkruar shumë edhe në Enciklopedinë Wissen von A- Z, Lexikon, Themenwissen- Wissenstest, botim i Bertelsmann, 2012, Munchen, por edhe në enciklopedinë e famshme “Chronik des 20 Jahrhunderts, Chronik Verlag Harenberg, Dortmund 1988”; edhe në KnauRSIllustrierte Weltgeschichte, Band 3, Munchen 2001; në “Kulturgeschichte Europas, Naumann und GobelVerlag, Koln”; në “Weltgeschichte- eine Chronik, NATURALIS Verlag, Koln”. Këto janë botime shumë të njohura gjermane, që iu riktheva pikërisht për të folur për dimensionin kulturor botëror të Mikis Teodorakis. ( Dhe tek shkruaja këto radhë për Mikis Teodorakis, do të gjeja përsëri në një enciklopedi të famshme gjermane vlerësimet më të larta për të. Bëhet fjalë për “Knaurus Lexikon ( Das wissen unserer zeit auf dem Neuesten Stand”, Munchen 1998.) Mrekullisht në këtë enciklopedi shkruhet edhe për antikitetin, për teatrin, për kulturën, për olimpiadën, për Akropolin, për maratonën, për filozofët, dramaturgët, historianët, mjekët, tragjedianët, për Likuogun e madh, juristin e famshëm që jurisprudenca i drejtohet edhe sot... për figura legjendare luftëtarësh e prijësish, për perënditë dhe perëndeshat. Sa shumë shkruhet për Eskilin ( Aischyles 525- 456 p. K.). Mikis Teodorakis është i nderuar me çmimet me të larta në Greqi, por edhe në Japoni, ShBA, Berlin, Romë, Kanë, Londër, Bruksel, Vjenë... Do t’i telefonoja në numrin që më dha dhe do të takoheshim për darkë në një restorant në Vuliagmeni. Ishte jashtëzakonisht miqësor dhe shumë i drejtpërdrejt. Më foli fare në përgjithësi për jetën e tij. Donte të dinte nga unë sa më shumë për Shqipërinë. Në bisedë e sipër, do t’i tregoja për ardhjen time të parë në Greqi në vitin 1990 në pranverë dhe takimin që kam pasur në spital, ku ishte i shtruar, me poetin e madh Janis Ricos. Do t’i tregoja edhe për intervistën që i
pata marrë muzikologut të shquar e me famë botërore Jorgo Leocakos. Më pas, edhe për pjesëmarrjet e mia të shumta në veprimtari politike rajonale në Athinë, apo në përbërje të delegacioneve nga Kuvendi i Shqipërisë. Do të entuziazmohej shumë tek i fola për Janis Ricos. E kishte njohur shumë mirë, kishin qenë shumë miq bashkë dhe do të më tregonte se nga poezia e tij ishte frymëzuar shumë për të shkruar muzikë. ( Në tavolinën ku ishim ulur do të vinin herë pas here burra e gra për ta përshëndetur me shumë respekt). Do të vlerësonte shumë edhe muzikologun e shquar Jorgo Leocakos. “Nuk është vetëm më i miri në Greqi”, do të më thoshte me shumë admirim për të, “por është edhe ndër më të mëdhenjtë në Europë. Jemi shumë miq... Mbi të gjitha, është një njeri shumë i thjeshtë...” Por më bëri përshtypje shumë të madhe dhe u ndjeva jashtëzakonisht mirë kur do të më thoshte se “... unë kam dëgjuar shumë nga miku im Leocakos se ju keni në Shqipëri gjithashtu një muzikolog shumë të shquar... Nuk e di nëse jeton, në mos gabohem ka studiuar në Itali... Kështu kujtoj nga Leocakos... Nuk e mbaj mend emrin...” “Ramadan Sokoli”, i thashë, pa e ditur mirë nëse e kishte fjalën për mjeshtrin tonë të madh. “Po, po, Sokoli, më ka folur shpesh Jorgo... Jorgo ka ardhur shpesh në Shqipëri dhe ka shumë miq...” “Ramadan Sokoli,- do t’i tregoja,- jeton, është në Tiranë”. I thashë se ai është figura më e madhe e kulturës sonë kombëtare në fushën e muzikologjisë. Ai është themeluesi i kësaj shkence në Shqipëri; me kulturë të gjerë, pa dyshim kolosi më i madh i etnomuzikologjisë shqiptare... I thashë se kishte studiuar në Itali, në Firence, për kompozicion dhe flaut ( me ato që dija). I thashë edhe se vërtet muzikologu i shquar grek Jorgos Leocakos e vlerëson shumë zotin Sokoli... “Kjo,- do të shprehej Mikis Teodorakis,- ju bën krenarë për këto figura të ndritura të popullit tuaj. Por unë kam edhe një admirim të veçantë për Ismail Kadarenë... Ai është një shkrimtar shumë i madh. Kam lexuar disa libra të tij, në greqisht, por edhe në frëngjisht. Jo vetëm ne ballkanasit duhet të jemi krenarë për këta shkrimtarë të mëdhenj si Ismail Kadare, por ata duhet të nderohen edhe në Europë. Jemi vende të vogla, ambasador, nuk na njohin mirë. Dhe kujtojnë se jemi të vegjël në gjithçka. Ja, edhe ne grekëve na njohin për të kaluarën, për antikitetin dhe më pak për historinë e këtij shekulli. “... Po Kadareja! Kadareja është juaji, i shqiptarëve, por edhe yni, i Ballkanit, i Europës e më gjerë. Se të tillë shkrimtarë lindin rrallë...” Plotësisht e saktë, mendova me vete! Pastaj më foli për marrëdhëniet midis dy vendeve dhe popujve tanë; më foli për emigrantët shqiptarë në Greqi dhe midis të cilëve “kishte talente shumë të mëdha në fushën e muzikës dhe instrumentistë të shkëlqyer”. Do të fliste me një admirim të veçantë për violonçelistin tonë të njohur Renato Ripo... Folëm lirshëm e hapur për tema nga më të ndryshmet dhe duke kërkuar të di diçka më shumë për kompozimin e tij të fam-