Paradokse shqiptare
( Shkarkohesh nga detyra se ke punuar shumë mirë)
Ndodh shpesh që bëjmë pyetje pa marrë përgjigje. Ndodh edhe që në rrethana të caktuara, pyetjet nuk kanë të mbaruar. Por, ndonjëherë, nuk arrijmë të kuptojmë çelësin e artë të gjetjes së përgjigjeve të duhura. Vërtet, pse ka një nivel të lartë të pesimizmit në shoqërinë shqiptare? Pse ka ritme të ulëta të rritjes ekonomike dhe të mirëqenies në vendin tonë? Pse ne jemi shumë pak të fokusuar te puna...
Njeriu i suksesit ka më shumë problem të menaxhojë riskun e xhelozisë sesa të promovojë arritjet. Shoqëria që i hap rrugën budallait, e mbyt suksesin e punëtorit. Të motivohesh pas suksesit apo të ndrydhesh prej xhelozisë që krijon suksesi, në një shoqëri që promovon dhe i hap rrugën budallait? Vetë të talentuarit dhe punëtorët e kanë prej natyre të ulin kokën, të shohin punën dhe të spostohen. Ata, punëtorët dhe të talentuarit, gjykojnë dhe çmojnë më të shtrenjtë kohën e humbur prej shkëputjes nga puna sesa angazhimin me anomalitë e shoqërisë
dhe e kërkojmë pak progresin? Pse janë kaq shumë të zhgënjyer nga politika bashkëqytetarët tanë? A është në rrjedhën e saj të natyrshme shoqëria shqiptare? A është ekonomia shqiptare në rrugën e saj të mbarë? Begatinë dhe mirëqenien e kërkojmë dhe e ndërtojmë me punë apo e kërkojmë nga burime të tjera dhe e ndërtojmë me rrugë dhe metoda më pak të qëndrueshme dhe jo të ndershme? Pse emigron në mënyrë të pareshtur rinia? Duket sikur po prezantoj disa nga pyetjet që preokupojnë çdo qytetar me një dozë të lartë atdhedashurie dhe me një forcë të lartë të tërheqjes gravitacionale me vendin dhe bashkëqytetarët. Pyetje të tilla na mundojnë çdo ditë. Përgjigjet e disa prej këtyre pyetjeve do përpiqem t’i shtjelloj në vijim. Ndoshta, ka mjaft intelektualë që e kanë rimarrë këtë temë. Thelbi i zgjidhjes së këtyre shqetësimeve duket sikur është i lidhur ngushtë me mënyrën e të menduarit të individit për shoqërinë, në shoqëri dhe me mënyrën e të konceptuarit të tyre për bashkëjetesën në komunitet. Eksperienca e bashkëjetesës në komunitet, ka qenë e ndërtuar te disa koncepte dhe te një filozofi tjetër, te një mënyrë komplet tjetër e të jetuarit dhe e të menduarit. Para viteve ‘ 90, individi ishte pjesë e shoqërisë dhe i lidhur fort me shoqërinë, qoftë edhe artificialisht. Bashkëjetesa në komunitet e zinte fillin e vet nga respekti dhe vlerësimi më i madh për familjen, nga shkalla, nga pallati, nga lagjja, nga kolektivi apo nga organizimet multifunksionale. Sigurisht, me rol dhe funksione të deformuara, të tejkaluara, të cilat tejkalonin dhe nënvlerësonin, apo më saktë injoronin, të drejtat dhe liritë e njeriut. Njeriu lind për të gëzuar në mënyrë integrale liritë e të qënit human dhe, për shkak të bashkëjetesës në komunitet, rritet me ndjenjën e përgjegjësisë ndaj të tjerëve. Kufijtë e lirisë saktësohen apo limitohen nga risku i përgjegjësisë. Raporti midis lirisë dhe përgjegjësisë është pa asnjë mëdyshje mekanizmi i mbarëvajtjes së shoqërisë dhe i orientimit të saj në rrugën e progresit dhe të begatisë.
Duke gjykuar që secili nga ne ka të drejtën të kërkojë nga shoqëria vendin që i takon, por edhe detyrimin të japë kontributin e duhur, vlen të kthehemi te kjo analizë. Çfarë nuk bën mirë shoqëria shqiptare? Nga se janë të motivuar bashkëqytetarët tanë? Cila është ëndrra që iu kultivojmë nën sirtar fëmijëve tanë? Evidentohen dukshëm disa konflikte në sjelljen e individit në shoqërinë tonë. Mbi të gjitha, konflikti për të punuar pak ose aspak, por për të qenë të pasur. Konflikti për t’u shfaqur në shoqëri ndryshe nga sa jemi në familje. Konflikti midis rregullit dhe pastërtisë brenda apartamentit dhe banesës dhe indiferentizmit të tejskajshëm jashtë derës së shtëpisë. Midis rregullit brenda dhe pisllëkut jashtë ndihemi të gjithë keq. Konflikti për të treguar në rrjetet sociale vetëm foto të bukura, video të bukura dhe jo vështirësitë dhe realitetin e përditshëm. Konflikti për të kërkuar nga të tjerët, por jo nga vetja. Të gjithë duan të merren me politikë, por pak ose shumë pak dëshirojnë të punojnë me ndershmëri dhe akoma më pak me idealizëm. Politika është arti i ideve dhe i përkushtimit për interesin publik. Me pak para të kursyera, shumica e shoqërisë kërkojnë menjëherë veturën luksoze, celularin luksoz, shtëpinë apo vilen luksoze etj. E pra, pse, akoma nuk e ka gjetur baraspeshën shoqëria jonë midis sakrificës dhe mirëqenies? Shkaqet dhe përgjigjet e pyetjeve të mësipërme janë të shumta. Gjithkush e këndvështron shqetësimin me një sy të caktuar. Personalisht, mendoj se, përveç të tjerash, arsyet duhen kërkuar edhe te disa mënyra paradoksale të të arsyetuarit. HAPI RRUGËN BUDALLAIT
A nuk është kjo një mënyrë dominuese të menduari dhe të sjelluri në shoqërinë tonë? A nuk e keni vënë re që kur dikush provokon një shqetësim në një mjedis publik, të tjerët thonë hapi rrugën budallait? Ç’të duhet ty të merresh me të? Nuk e kishte me ty. Ti nuk ke nivelin e atij. Apo kërkon që të të kthehet me fjalorin e tij? Kur është fjala për ngjarje të vogla, për incidente sporadike, për sherr në autobus apo në restorant, kjo do të ishte një gjë e evitueshme dhe e kapërcyeshme. Por, kur ky mentalitet manifestohet në pothuaj të gjitha mjediset, në çdo nivel, në pothuaj të gjitha mënyrat dhe në shumë raste vendimmarrjeje, deri në nivele të larta, kjo kthehet në një filozofi pune dhe jete. Dhe kur filozofitë e të jetuarit janë të mbrapshta, atëherë gjithë shoqëria ecën mbrapsht. Termi budalla, në këtë shprehje popullore, të përdorur më shpesh në jug të vendit, përdoret për të thënë, mos u merr me atë që është i prapë, që është i gatuar keq, që është konfliktual, që është kokëfortë, qe nuk hap rrugë dhe është i paaftë. Populli e shpreh edhe ndryshe, këtë fakt. Janë njerëz që konfliktohen me këdo, edhe me rrobat e trupit. Në një forum të lartë politik, para disa vitesh, një njeri “ordiner” fyente mbarë e mbrapsht me libër shtëpie kolegët e forumit, kur ata mendonin dhe shpreheshin ndryshe. Sot e ke politikan të nivelit të lartë. Intelektualë, profesorë, doktorë të shkencave, idealistë dhe profesionistë të respektuar, ndodheshin nën trysninë e mentalitetit “hapini rrugën budallait”. Por, me kalimin e kohës, “budallenj” të tillë fituan terren. Intelektualët dhe profesionistët e kultivuar filluan ta ndienin veten të huaj në mjedise të tilla. Ata fillimisht filluan të qëndrojnë në periferi dhe më vonë filluan të largohen, përditë e më shumë dhe përditë e më larg. Vendet bosh nëpër forume u shtuan. Ato u zunë nga njerëz të përshtatshëm, të të njëjtit nivel, me ata që shanin me libër shtëpie. Niveli profesional, politik, moral dhe integriteti i forumeve erdhi përditë dhe në rënie. Sot, politika konsiderohet poli më i pabesueshëm i shoqërisë. U shtuan të paaftët. Me këtë pretekst, u shtuan njerëzit e “shkathët”, u shtuan ata që vunë para dhe pasuri në rrethana të dyshimta. U promovuan për të aftë ata individë që treguan shkallë të lartë riskpranimi. U mbush politika me njerëz me pushtet përfaqësues, por pa pushtet profesional dhe aq më pak moral. Paraja, skllave e individit, shpikur dhe përdorur prej njerëzve për ta pasur në shërbim të tyre, arrin të skllavërojë pronarin e saj. Biznesmenët që dominojnë politikën. Politikanë të niveleve të larta, që nuk shquhen as si profesionistë dhe as si qytetarë. Publiku i dëgjon për herë të parë emrat e tyre kur u bëhet publik emri si deputetë.
Si inkurajohet puna dhe sa respektohet suksesi? Njeriu i suksesit ka më shumë problem të menaxhojë riskun e xhelozisë sesa të promovojë arritjet. Shoqëria që i hap rrugën budallait, e mbyt suksesin e punëtorit. Të motivohesh pas suksesit apo të ndrydhesh prej xhelozisë që krijon suksesi, në një shoqëri që promovon dhe i hap rrugën budallait? Vetë të talentuarit dhe punëtorët e kanë prej natyre të ulin kokën, të shohin punën dhe të spostohen. Ata, punëtorët dhe të talentuarit, gjykojnë dhe çmojnë më të shtrenjtë kohën e humbur prej shkëputjes nga puna sesa angazhimin me anomalitë e shoqërisë. Varfëria në pak vite shtohet shumë, por akoma më shumë shtohet pasuria në pak vite, në polin tjetër. Të varfrit dhe të pasurit largohen me të shpejtë njëri nga tjetri. Hendeku që krijohet midis këtyre dy poleve zgjerohet dhe thellohet. Sa më larg të jenë këto dy pole, aq më e paqëndrueshme është shoqëria dhe aq më shumë nevojë për paqe sociale ka ajo. Por, si? Vendosja e paqes sociale midis ekstremeve në një shoqëri është një nga problemet më të mprehta të shoqërive moderne. Në të shkuarën këta ekuilibra kanë prodhuar konflikte antagoniste dhe kanë provokuar konflikte edhe të armatosura. Arkitektët e alkimisë së zgjidhjes së këtyre konflikteve janë shtresat e mesme, të cilat ndihen të marzhinalizuara prej mentalitetit hapini rrugën budallait. Kohët e fundit duket sikur kjo kategori të paaftësh është shtuar shumë, madje shumë, shumë. Ka një perceptim se të paaftët, të pashkolluarit apo ata me diploma të blera janë ngjitur shumë lart dhe kjo është rrjedhojë e mentaliteti indiferent për të mos u përfshirë në konflikte dhe për të mos u marrë me ata që provokojnë konflikte dhe sherre. Më i tmerrshëm është dominimi i këtij mentaliteti në vendimmarrjet politike. Si justifikohet fakti që 32 deputetë në legjislaturën e kaluar ishin me rekorde kriminale? Si justifikohet fakti që sot në këtë legjislaturë, gati 11 deputetë janë përsëri me rekorde të tilla? ( Sipas deklaratave të ish- ambasadorit amerikan në Tiranë). Si mund të bëhet Doktor i Shkencave një njeri që vjedh punën e të tjerëve duke kopjuar? Si mund të manifestohet qëndrim indiferent ndaj fenomeneve tërësisht negative dhe fyese në mjediset tona kur bëhet fjalë për jetën, familjet, fëmijët dhe vendin tonë? Brezi i mesëm, ata me moshë 45- 60 vjeç, kanë një përgjegjësi dyfishe. Indiferenca e tyre prodhoi këtë klasë politike që kemi sot, e cila ka nivelin më të ulët historik të besueshmërisë dhe profesionalizmit. Ky brez ka përgjegjësinë që me qëndrimin e tij u ka lënë fëmijëve të tyre klimën më të keqe për të jetuar, për t’u shkolluar, për të punuar dhe për të bërë karrierë.
Mentaliteti hapini rrugën budallait stimuloi baltosjen. Baltë mbi ata që e meritojnë dhe baltë mbi ata që nuk e meritojnë. Baltë të zezë, baltë të kuqe, baltë blu, baltë rozë, baltë me grushte, baltë me lopata, baltë me tonelata. Hapini rrugën budallait duket si një çmenduri, që nuk përligj qëndrimin e çdokujt. A janë vërtet në rolin e tyre elitar, elitat shqiptare? Protesta e studentëve foli shumë për përgjigjen e kësaj pyetjeje. Në kafene, kjo pyetje merr përgjigje të zgjuar, në publik intelektualët rrinë gojëkyçur. Dhe nuk e di pse më vjen përsëri në mend një thënie e bukur: shoqërinë nuk e dëmtojnë njerëzit pa shkollë që flasin, por intelektualët dhe elita që hesht. Ky qëndrim është vërtet paradoksal. VIRUSI I TË HYRIT TË VETES NË QEJF DHE NJERËZIT E GJITHËDITUR
Karriget e pushtetit mbartin gjithnjë një virus. Ato, janë gjithnjë të kontaminuara me virusin e të hyrit të vetes në qejf. Që në momentin që një individ përdor pushtet publik të deleguar nga vota e të tjerëve, ai duhet të tregojë minimalisht aftësitë e të qënit një qytetar dinjitoz. Por çfarë ndodh? Ka me qindra raste kur ngrihen në përgjegjësi individë pa kurrfarë merite dhe kompetence profesionale. Njerëz që nuk njohin parimet bazë të profesionit të tyre ngarkohen dhe emërohen në poste shumë të larta, të drejtojnë gjithë armatën e profesionistëve të një fushe të caktuar. Të rrethuar nga një tufë servilësh dhe të paaftësh të tjerë, te ta kultivohet sjellja e vetëkënaqësisë si fillim. Me kalimin e muajve rritet një vetëbesim i pabazuar dhe pastaj këta individë bindin veten se janë vërtet të zotë, se i dinë të gjitha, se janë ekspertë të fushës, se kanë gjithnjë të drejtë dhe se të tjerët kanë vetëm një zgjedhje: t’i nënshtrohen vullnetit të tyre. Te këta individë, kultivohet fudullëku dhe arroganca. Në punët e ditës manifestojnë sjellje voluntariste dhe subjektive. Nuk kanë durimin të dëgjojnë, ndërkohë që nuk pushojnë së foluri. Nisen si lepuj dhe hiqen si luanë. Për ta, punët zgjidhen nëpërmjet urdhrave të dhëna me mesazhe në “WhatsApp”, në “Twitter”, nëpërmjet mesazheve në “Facebook”, në komunikimin virtual etj. “A je i
marrë, a të ka hy vedi në qef”, thonë shkodranët. Dhe këtë shprehje e kanë në trajtën e një fyerje, të një mallkimi të rëndë. Sindroma e të hyrit të vetes në qejf prodhon të gjithëditurit, prodhon delirantë. Të hyrit të vetes në qejf nuk është thjesht një virus që dëmton rëndë shëndetin administrativ, profesional dhe politik të një individi. Ky virus shkatërron në mënyrë fatale shëndetin e institucioneve, sistemin e meritokracisë, artin dhe praktikën e motivimit në karrierë, respektin për rregullin dhe ligjin dhe vret në mënyrë të frikshme punën. Vrasja e punës është fatale.
E vetmja aftësi e të paaftëve është që të bëjnë të aftët të pamotivuar për punë. Të paaftët kanë frikë të grumbullojnë dhe të ftojnë rreth vetes ekipe të kualifikuara dhe profesionalisht të respektuara. Në botën e menaxhimit dhe të qeverisjes, forca e respektit të ligjit buron nga profesionalizmi dhe nga imponimi nëpërmjet argumentit dhe kompetencës. Nëse stafet administrative dhe vendimmarrëse do të kenë nivel të lartë profesional, atëherë aktet e tyre janë automatikisht të pranuara nga profesionistët e tjerë. Hierarkia profesionale nuk është thjesht një dëshirë idealiste dhe subjektive. Stafet me nivel të lartë profesional i krijojnë vullnete progresive.
Është bërë rutinë të dëgjosh largime të frikshme nga puna për arsye se shefat kanë të drejtën të vendosin. Do të largohesh nga puna, se unë nuk punoj dot me ty, dëgjohet të thuhet shpesh, madje edhe të justifikohet si sjellje normale dhe e drejtë ekskluzive e një drejtuesi. Pasojat e sjelljeve të tilla dihen dhe rëndojnë në shpinën e tatimpaguesve dhe të taksapaguesve. Lista e gjyqeve që kanë fituar të larguarit pa shkak nga administrata dhe faturat që kanë shkaktuar këto procese, nuk rëndojnë dhe nuk dalin nga xhepat e shefave. Ato paguhen nga buxheti i shtetit. Kjo është vetëm njëra anë e problemit. E kushtueshme, por jo fatale. Fatale është mendësia dhe mënyra paradoksale e të arsyetuarit. Një shoqëri që paradoksin e ngre në sistem ka instaluar një mekanizëm vetëshkatërrues. Që të luftohet ky virus i tmerrshëm, duhet përdorur një antivirus i fortë: duhen promovuar, ngritur në detyrë dhe mbështetur në karrierë, individë që kanë kulturë qytetare, që kanë formim profesional, që kanë kredibilitet njerëzor dhe që janë të përkushtuar. PARADOKSI I PAPËRGJEGJSHMËRISË: SHKARKOHESH NGA DETYRA SE KE PUNUAR SHUMË MIRË
Vitet e fundit, publiku është shokuar nga një qëndrim tjetër paradoksal. Në politikë, po vërtetohet një fenomen që nuk ka asnjë normë morale, etike, ligjore, intelektuale dhe njerëzore që ta shpjegojë dhe aq më pak ta justifikojë. Ministra që shkarkohen nga detyra, por pa motivacion. Më saktë, një motivacion shumë i mirë për disa ministra që shkarkohen. Motivacioni i njërit është shumë më i mirë se i tjetrit. Madje, duhej bërë shkarkimi që të dëgjonim fjalë dhe formulime aq të mira për punën e ministrave që u shkarkuan. Këtu ka disa probleme që kanë të bëjnë me një karakter paradoksal arsyetimi. Së pari, ministrat shkarkohen dhe në aktin e shkarkimit duhet minimalisht një arsyetim dhe analizë e punës së gjithsecilit. Analiza e punës dhe përgjegjësitë e nominuara duhet të shërbejnë si bazë për çdo vendimmarrje të lidhur me karrierën e çdokujt. Aq më tepër, me shkarkimin e një ministri. Ministrat nuk janë anëtarët e një brigade kooperative bujqësore, të cilët brigadieri i urdhëron sipas qejfit. Nuk e shpreha mire sepse nuk është plotësisht e vërtetë, se brigadierët dhe drejtorët kanë qenë dhe janë njerëz shumë të përgjegjshëm. Ministrat janë poste kushtetuese, poste pune shumë të larta shtetërore dhe sigurisht të pakushtëzuara me kohën e qëndrimit në detyrë. Por, ka një minimum morali edhe në politikë. Shkarkohen nga puna ata që nuk punojnë mirë, ata që dështojnë në reformat që realizojnë apo në sektorët që drejtojnë, ata që humbasin besueshmërinë dhe cenojnë në mënyrë flagrante kodet morale dhe etike të postit që mbajnë. Për çdo detyrë dhe punë, për çdo periudhë kohore dhe sektor aktiviteti ka dhe duhet të ketë një analizë. Kujt i shërben kjo kulturë pune pa analiza? Kujt i nevojitet kjo punë, në të cilën nuk ka kuptim motivimi dhe progresi në karrierë? Nëse politika sillet kështu me postet më të larta kushtetuese, atëherë çfarë ngelet të bëhet atje poshtë? Po qe se mbreti vjedh vezën, mos gjyko nëpunësin e thjeshtë pse vjedh pulën, thotë i madhi Sami Frashëri. Për postet publike dhe për persona publikë dhe të votuar, duhet një minimum analize, e cila të përcjellë te publiku atë minimum informacioni që është për gjykimin si oksigjeni për jetën. Anarki totale, e institucionalizuar dhe e ngritur në sistem.
Së dyti, si mund të thuhet që ministrat kanë punuar mirë, për disa sektorë, në të cilët ka pasur dhe ka probleme shumë serioze, skandale jashtëzakonisht shqetësuese? Pse mungon kuraja të thuhen troç të vërtetat e vërteta? Nëse vërtetë është punuar mirë, atëherë duhet të kesh kurajën të bësh publike dy gjëra të thjeshta: objektivat dhe arritjet. Në çdo punë ka dhe duhet të ketë një bilanc minimal. Analiza dhe logjika e bilancit është analiza elementare dhe minimale për çdo vendimmarrje. Aq më tepër kur bëhet fjalë për një gjykim institucional. Nëse një ministër ka punuar dhe ka një bilanc pozitiv arritjesh dhe suksese, atëherë shkarkimi është çmenduri. Të trajtosh figurativisht ministrat me kuajt apo rrotat e karrocës, do të thotë që të mos kuptosh artin e qeverisjes. Çdo ministri bën politika në fushën e vet. Mos vallë është tejlodhur dhe është çoroditur e gjithë karroca dhe ajo ecën pa orientim me gjithë qerrexhiun?
Së treti, pushohesh se ke punuar mirë. Është kulmi ose i voluntarizmit, ose i sharlatanizmit, ose i fudullëkut, ose i paaftësisë, ose i të tërave të marra së bashku. Çfarë modeli transmetohet në këtë mënyrë te brezat e rinj? Çfarë morali ka në këtë mes që të shërbejë si motiv për të rinjtë dhe për ata që politikën e shohin si artin e arritjes së qëllimeve të mëdha dhe të objektivave të rëndësishme? Sa motivuese do ishte kjo për ministrat zëvendësues? Ata duhet të punojnë mirë, që të shkarkohen, apo të punojnë keq që të mos shkarkohen? Si mund të ecësh përpara kur ai që punon mirë shkarkohet, dhe sipas kësaj logjike, ai që punon keq, apo që dështon, nuk shkarkohet. Një sjellje e tillë është në kundërshtim me ligjet e logjikës formale. Para dy mijë e treqind vitesh, Aristoteli thotë se njeriu vetvetiu zgjedh ndër dy të mira, më të madhen, ndër dy të këqija më të voglën, preferon arritjet dhe refuzon dështimin. Si mund t’i thuash shumë keq një fëmije kur në shkollë merr nota dhjeta apo t’i thuash shumë mirë një fëmije që nuk kalon klasën? Çmenduri e institucionalizuar. Mënyrë e frikshme paradoksale të menduari. Unë nuk di çfarë emri tjetër t’i vë.
Si mund të ecësh përpara kur ai që punon mirë shkarkohet, dhe sipas kësaj logjike, ai që punon keq, apo që dështon, nuk shkarkohet. Një sjellje e tillë është në kundërshtim me ligjet e logjikës formale. Para dy mijë e treqind vitesh, Aristoteli thotë se njeriu vetvetiu zgjedh ndër dy të mira, më të madhen, ndër dy të këqija më të voglën, preferon arritjet dhe refuzon dështimin. Si mund t’i thuash shumë keq një fëmije kur në shkollë merr nota dhjeta apo t’i thuash shumë mirë një fëmije që nuk kalon klasën? Çmenduri e institucionalizuar. Mënyrë e frikshme paradoksale të menduari. Unë nuk di çfarë emri tjetër t’i vë