“Këngë alla amerikane”, rrëfimi i Françesk Radit për Festivalin e 11- të: Kolegët që më internuan
KUJTIMET NE LIBRIN “NJE JETE NE KITARE”. KUSH ISHIN PROFESORET DHE KOLEGET QE E SULMUAN DHE KENGA E FESTIVALIT TE 11- TE QE E INTERNOI
Në Festivalin e 11- të të Këngës në RTSH, të piketuar nga udhëheqësi i asaj kohe si një nga bërthamat e reja që po përhapte kulturën borgjeze, kënga e kantautorit Françesk Radi qe nga më të kritikuarat. “Kur dëgjojmë zëra nga bota”, siç muzikologu Spiro Kalemi do të shkruante në gazetën “Drita” asokohe, ishte një këngë e parakohshme për Shqipërinë, disi “alla amerikane”, tipike për Rolling Stons dhe Bitëllsat. Sigurisht që, të tilla etiketime ndaj këngës dedikim për luftën në Vietnam, me poezi të Sadik Bejkos, do të ishin vendimtare për internimin e këngëtarit nga Tirana në Fushë- Arrëz, edhe pse siç ai rrëfen në librin e tij, “Françesk Radi, jetë në kitarë”, me autorë Tefta Radin edhe Demir Gjergjin, sulmi ndaj tij kishte nisur më herët. Në dorëshkrimet e kantautorit, shoqëruar me rrëfime të miqve e familjarëve, zbulohet përmes dokumenteve se goditjet e para do t’i merrte në Institutin e Arteve nga kolegë të tij studentë e pedagogë, ku do t’i përmendej ndër të tjera “njolla në biografi”, për shkak të xhaxhait të internuar. Mirëpo, në këtë zallamahi padrejtësie, ajo që Radin e ngushëllonte në njëfarë mënyre është se në asnjë prej dokumenteve nuk iu mohuan talenti e aftësitë e veçanta profesionale.
Ishte vetëm 23 vjeç kur u largua në Fushë- Arrëz e vitet e para në barakën prej druri thuajse të shkatërruar, ku “ç’binte jashtë, binte brenda”, do të ishin më të vështirat e jetës së tij. “Ishin ferri i jetës sime”, tregon kantautori ndërsa përshkruan netët e ftohta, me temperaturat që shkonin në minus 20 gradë. Përpos kësaj, përreth tij gëlonin paragjykimet e njerëzve, të cilët e shikonin artistin si të dënuar e mandej të tjerë “të porositur” nga pushteti, që gjurmonin çastin kur Radi mund të këndonte diçka të papëlqyeshme. Nga ana tjetër, kantautori nuk mund të linte të shteronin aftësitë e tij muzikore e Josif Papagjoni, asokohe drejtor i Shtëpisë së Kulturës në Fushë- Arrëz, do ta ndihmonte të bëhej pjesë e skenës pukjane. Gjatë kohës kur ishte i internuar kantautori do të njihte edhe bashkëshorten e ardhshme. Tefta asokohe një mësuese e thjeshtë, që do t’i tërhiqte menjëherë vëmendjen, aq sa do ta aktivizonte në Shtëpinë e Kulturës, ku ai vetë punonte. E tyrja do të qe një dashuri e fshehtë ( s’mund të ishte ndryshe në atë kohë e ato rrethana), një dashuri që do zgjaste përgjithmonë...
FRANÇESK RADI
Në pragfestat e fundvitit 1972, sipas traditës u zhvillua Festivali i 11- të i Këngës në RTSH. Në këtë festival, unë, studenti i vitit të dytë për kontrabas, u përfaqësova si kantautor me këngën “Kur dëgjojmë zëra nga bota”, kushtuar luftës në Vietnam. Kishte një fabul të goditur për situatën e kohës. Mendova që të bëj një këngë proteste në këtë festival. Meqenëse Vietnami ishte pushtuar nga amerikanët dhe ne ishim në krah të Vietnamit, Sadik Bejko bëri një tekst të tillë, ku pak a shumë fabula ishte: një grup të rinjsh që këndojnë me kitarë, kënga e tyre është protestë e luftës në Vietnam. Njëherazi, unë isha edhe pjesë e orkestrës së festivalit, kitarist bass. Si instrumentist isha bërë pjesë e pandarë e festivaleve, ndërsa si kantautor mora pjesë për herë të parë pikërisht në Festivalin e 11- të. Në diskutimet për Festivalin e 11- të në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, kënga ime “Kur dëgjojmë zëra nga bota” ishte një ndër objektet e kritikës. Pedagogu im, Spiro Kalemi, më kritikoi në një shkrim të botuar në gazetën “Drita” të 11 shkurtit 1973, me titull: “Kënga jonë duhet t’u përgjigjet kërkesave të masave”. ( Citimi i pedagogut Spiro Kalemi mbi partiturën e këngës së kantautorit Radi “Kur dëgjojmë zëra nga bota”: Ndoshta kënga “Kur dëgjojmë zëra nga bota”, për në Shqipëri ishte paksa e parakohshme. Ishte paksa “alla amerikane”, tip Rolling Stons dhe Bitëllsa.) Madje, shprehja e ministrit të Arsimit dhe Kulturës për kohën, Thoma Deljana, se Françesk Radi i këndon luftës në Vietnam si amerikanët me kitarë, e rënduan edhe më shumë pozitën time si kantautor i ri. Unë u kritikova jo vetëm në Lidhjen e Shkrimtarëve, por dhe në Plenumin e Katërt të KQ- së të Partisë së Punës së Shqipërisë”.
Sulmi ndaj meje kishte nisur, së pari nga kolegët e mi studentë e pedagogë, kur isha student në Institutin e Lartë të Arteve.
Më 5 shkurt të vitit 1973, në Karakteristikën time Personale, në mes të tjerash shkruhet: “Ka një xhaxha të internuar. Më pak është përpjekur në përvetësimin e lëndëve me karakter ideologjik. Nuk është aktivizuar sa duhet në problemet që kanë shqetësuar organizatën e kursit..., ka pasur edhe shfaqje të huaja në këngët që ka kompozuar…” Dhe kjo mjaftonte. Mjaftonte për të të dënuar e internuar aty ku ata vetë mendonin e gjykonin. Në mes të kësaj të keqeje të madhe, diçka më ka ngrohur disi brenda vetes gjatë gjithë kohës. Në dokumentet personale, të paktën, kurrë nuk i mohonin aftësitë e mia, cilësuar prej tyre si aftësi të mira profesionale.
Askush nuk mundi ta mohonte talentin tim, edhe pse isha vetëm 22 vjeç dhe pjesë e një familjeje të deklasuar.
Nga Tirana, nga një emër i adhuruar prej të gjithëve, me energji krijuese, plot pasion për muzikën, pasi isha në lulen e rinisë, më largojnë në Fushë- Arrëz. Ishte sistemi, ishte kohë diktature. E kam shkruar dhe thënë shpeshherë në media. Edhe ne në atë kohë ishim të rinj si të rinjtë sot, plot ëndrra e pasione. Por edhe pse jetuam në një sistem totalitar, komunist, tejet të vështirë, ne i gjetëm dritaret për të rrëfyer botën e të rinjve, shpirtin e tyre, që s’ka regjim në glob që t’ua mbylli dyert dhe dritaret.
Çfarë krimi kisha bërë unë, përveçse i isha përkushtuar profesionit që në bankat e shkollës dhe i kisha dhuruar kënaqësi rinisë e më gjerë me krijimet e mia. Askush nuk më kërkoi falje mua dhe të tjerëve si unë, edhe kur diktatura ra në vitet ‘ 90 dhe demokracia trokiti. Lashë pas ëndrrat e bukura të Institutit të Lartë të Arteve, punën në Orkestrën e Radiotelevizionit Shqiptar, në Big Bendin e Gaspër Çurçisë. ( Muzikanti Gaspër Çurçia, mjeshtër i trombës dhe i xhazit, një i talentuar i jashtëzakonshëm, pati një fund tragjik. U ekzekutua nga diktatura më e egër e kohës).
Njëzet e tre vjeç djalë u nisa drejt veriut të vendit, me kurajën për të gjetur edhe atje vetveten. Por jo pa dhembje. Përpara meje do të shfaqej një tjetër botë. Një tjetër shoqëri duhej të krijoja rishtazi, por me kujdes për ta ruajtur veten nga gojët e liga, të cilat gjenden në çdo kohë, në çdo epokë dhe kudo. Por si e mora vesh emërimin tim në Fushë- Arrëz? Është e tmerrshme për mua sa herë që e kujtoj. Kisha shkuar për plazh në Durrës. Atje takova një shokun e klasës, i cili gjithnjë na jepte lajme të këqija. Për këtë arsye i kishim vënë nofkën “Fatkeqësia”. “Ndërsa po shëtisja buzë detit, më del përpara dhe i shtangur them: “Obobooo, Fatkeqësia! Kushedi ç’mandat do të më japë!” Shoku, pa u afruar mirë, më thirri: “Hej, Franko, ç’kemi? E more vesh ku të kanë emëruar? Unë s’e dija vërtet. “Je emëruar në Fushë- Arrëz”. Ngriva në vend. “Po ku më dole përpara këtu, o Fatkeqësi!?” - thirra. As det, as plazh nuk kishte më për mua atë ditë. Shkova në shtëpi si një re e zezë nga mërzia. “Ç’mund të bëj unë në Fushë Arrëz?” - u thosha familjarëve duke hyrë e dalë nëpër shtëpi. Më shumë u mërzit nana. “Ç’u ka ba djali jem që ma degdisët në Fushë- Arrëz, që u lança Zotin!” - turfullonte ajo pikë e vrer. Prej më shumë se dy dekadash m’u mohua e drejta të krijoj atë çka dëshironte e çka ndiente shpirti im i lirë. Pranoj me plot ndërgjegje se gjatë viteve të qëndrimit larg Tiranës, krijimtaria ime muzikore ka qenë mjaft e kufizuar dhe jo ajo e zemrës. Shkëputja ime prej shumë vitesh jashtë muzikës, jashtë profesionit, ka lënë gjurmë, la gjurmë në atë kohë, sepse një muzikanti, një kantautori, kur i heq të drejtën e profesionit, nuk ka gjë më të tmerrshme. Aty ku isha, ishte e vështirë të bëja muzikën time. Ishte e vështirë që unë të dilja jashtë karakterit tim. Muzika nganjëherë është edhe vulë e kohës, kështu që çdo gjë shkoi edhe me kohën. Dikush u burgos, dikush u internua, të tjerë u ndëshkuan në forma të ndryshme. Por për një artist, për një krijues, vuajtja më e madhe është të të ndalojnë krijimtarinë. Një muzikanti apo një artisti, i cilitdo zhanri qoftë, kur ti i heq të drejtën e botimit apo publikimit të krijimtarisë së tij, ti në fakt e ke vrarë, e ke fyer personalisht, e ke poshtëruar atë”.
Kohët më të vështira të jetës sime kanë qenë vitet e para në Fushë- Arrëz. Flinim në një mjedis të ftohtë, barakë druri, me dritare e dyer të çara e plot vrima, ku era frynte si të ishe jashtë. Temperaturat natën shkonin deri minus 20 gradë! Unë e ndieja dhe e vuaja shumë të ftohtin, mërdhija shumë, siç thotë populli. Më trishtonin netët e ftohta të dimrit atje. Mbulohesha me 5- 6 batanije. Vitet e fjetjes në barakë ishin ferri i jetës sime... Ishte drejtori i Shtëpisë së Kulturës në FushëArrëz, Josif Papagjoni, ai që më ndihmoi tek autoritetet e kohës për të dalë në skenën pukjane. Dhe kjo do të thoshte shumë për mua, edhe pse jo si Franko i vërtetë, për sa u përkiste shijeve muzikore. Fillova të dal nga fshehtësia apo skuta ku më kishin strukur e të bëhem pjesë e skenave të ndryshme, ku trupa amatore e Fushë- Arrzit, jepte koncerte. Më dha shansin që të rikthehem në kujtesën e spektatorit për të mos u harruar. Kjo, falë edhe punës sime të madhe me këtë trup, për t’i dhënë standard sa më profesional.
Largimi nga Tirana nuk ma shoi kurrë vullnetin dhe pasionin për muzikën dhe instrumentet muzikore. Punova fort edhe në atë vend verior ku gjeta njerëz të thjeshtë, të cilëve u mbetem mirënjohës për respektin dhe besnikërinë e treguar, virtuoz si Ndue Shyti, rapsodin e shquar Frok Haxhia e të tjerë të rinj, që vërtet më donin dhe më respektonin. Fillova të
eksperimentoj me instrumentet popullore, me çiftelinë, sharkinë dhe instrumente të tjera që kishte folklori i zonës. Krijova dhe grupe aty dhe më vjen mirë që e kam bërë atë punë. Unë mundohesha të justifikohesha se nuk kam ardhur si i dënuar, por nuk më besonin. Pse, kot erdhe këtu? Ti ishe dikushi në Tiranë. Ishe një muzikant i njohur. Pra, edhe ata e kuptonin pozicionin tim. Gjithsesi, afro një dekadë në FushëArrëz, ishte një shkollë tjetër për mua në shumë aspekte. Në aspektin shoqëror, për të njohur realitetin e vërtetë, njerëzit, ndërkohë që instrumentet e çiftelisë etj. shoqëruan krijimtarinë time muzikore krahas instrumenteve moderne në vitet më pas. Ato janë pjesë e fondit tim të veglave muzikore, relativisht të pasur. Janë punuar me mjeshtëri e me porosi për të qenë cilësisht në nivelin e duhur nga mjeshtri dhe miku im Zef Përshqefa. Njohja e instrumenteve popullore të Rrethit të Pukës më ka vlejtur shumë. Edhe në disa këngë të suksesshme të miat, unë e kam përdorur çiftelinë. Mund të përmend edhe fituesen e çmimit të dytë në Festivalin e Këngës në RTSH, në vitin 1998, titulluar “Humba pranverën”. Por po aq i bukur ishte edhe teksti nga Agim Doçi. Agimi, si gjithmonë, di të përshtatë edhe momente të tilla. Kjo këngë mund të konsiderohet si një këngë himn për të gjithë ata shqiptarë, që e kanë provuar emigrimin, sprovën e madhe të integrimit në një botë të madhe e të egër. Për mua pushteti dhe njerëzit e thjeshtë nuk ishin e njëjta gjë. Vëzhgohesha nga struktura të caktuara të pushtetit të kohës, ashtu si shumë të tjerë të dënuar, si Violeta Paçrami, Agron Aranitasi etj. Shefat që ishin atje më kontrollonin vazhdimisht në lëvizjet që bëja. Kam pasur probleme, sepse për çdo gjë unë denoncohesha në polici. Më thoshin: “Të ruajnë poshtë shtëpisë, aty, se mos këndon këngë jo të pëlqyeshme”. Ndryshe ishin pukjanët e thjeshtë. Ata më shikonin me një sy tjetër dhe më bënë mikun e tyre të veçantë. Ruaj kujtimet më të mira për këtë zonë e në veçanti për njerëzit e mrekullueshëm, që jetonin atje. Ata më kanë rrethuar gjithmonë me mirësinë dhe dashurinë e tyre, të cilën nuk do ta harroj gjithë jetën. Unë organizoja aktivitete të larmishme artistike, u jepja të rinjve dije për instrumentin e kitarës, teksa shikoja tek ata etje e dëshirë për të mësuar. Ndërkohë, për vete këndoja me shumë kujdes në mjedise të mbyllura për të ruajtur vlerat e vokalit dhe karakteristikat e tjera individuale që ka çdo artist. Me këtë fakt dua të tregoj se nga muzika dhe kënga nuk jam ndarë asnjëherë gjatë jetës sime. Lidhja ime me muzikën nuk ka qenë e rastësishme, por e përjetshme...
AJO MËSUESE E AI I INTERNUAR, RADI: SI U NJOHA ME TEFTËN
Tefta, mësuesja e letërsisë, ishte konferenciere. Shtëpia e Kulturës mbështetej pikërisht te nxënësit dhe arsimtarët e shkollës së mesme. Tefta më tërhoqi vëmendjen dhe unë menjëherë e aktivizova në Shtëpinë e Kulturës ku edhe punoja. Fillimisht, marrëdhëniet tona ishin tepër korrekte, marrëdhënie pune. Veç kësaj, midis nesh kishte një ndryshim të madh. Ajo ishte e emëruar, kurse unë isha i dënuar, një ndër ata të Festivalit të 11- të famëkeq të Këngës në RTSH. Në të vërtetë, asgjë nuk ndryshonte midis të dënuarve dhe të emëruarve. Të dyja palët jetonim në të njëjtat kushte, flinim në të njëjtat godina, hanim në të njëjtat mensa punëtorësh apo lokale. Ndryshimi i vetëm mes meje dhe Teftës qe fakti që unë isha i vëzhguar e për gjithçka denoncohesha në Polici. Por nuk ishte e lehtë të dashuroje në atë kohë e sidomos në provinca të tilla. Po të të konstatonin, të martonin e ishe i detyruar të ndërtoje familjen atje. Unë nuk mund ta tradhtoja kurrë Tiranën. Gjithsesi, e gjithë dashuria jonë ka qenë një fshehtësi e madhe, si te poezitë e të madhit lirik, Lasgush Poradeci, apo si te kënga popullore “U deshtëm e askush s’e diti”. Kemi shtrënguar duart në errësirë, vetëm unë dhe ajo. Jemi përqafuar dhjetëra kilometra larg FushëArrëzit, kur shkonim nëpër turne e ku askush nuk na njihte. Në atë kohë dhe në ato vite, ishte tepër e rrezikshme të dashuroje ndryshe.