“E morën në qafë vjershat”, Butka rrëfen arrestimin e Zhitit: Bisedat e së ëmës me Dritëroin dhe Kadarenë

HISTORIANI I NJOHUR RREFEN PER POETIN. VITET NE BURG DHE KUSH ISHTE SHEFI I POLICISE NE QAFE- BARI QE E THERRISNIN “KOCKETHYESI”

Studiuesi dhe historian Uran Butka rrëfen njohjen me poetin Visar Zhiti, që kur ai ishte në moshë fare të re dhe punonte mësues në një fshat mes Kukësit e Peshkopisë. Si u bë i "rrezikshëm" për pushtetin djali ëndërrimtar që shkruante poezi. Reagimi i familjarëve, verbimi i të atit dhe përpjekjet e së ëmës për ta shpëtuar nga burgu, duke trokitur në dyert e kryetarit të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, Dritëro Agolli dhe shkrimtari Ismail Kadare. Ditët në burg dhe revolta e Qafë Barit. Përballja me shefin e policisë, Edmond Caja, që kërcënonte të burgosuritt, se nuk do ta shihnin më kurrë dritën e diellit dhe se nuk do t'u gjenin më as eshtrat.

RRËFIM PËR VISAR ZHITIN DHE EDMOND CAJËN POETI Ai trokiti me mollëzat e gishtërinjve mbi xhamin e repartit të pikturës ku punoja. Nëpërmjet qelqit paksa bojëqielli, si përmes një shtrese uji, dallova imazhin e përthyer të Visarit. Por buzëqeshja e tij e veçantë ishte e vërtetë dhe depërtuese. U ngrita menjëherë dhe dola jashtë, pak i habitur.

Gjatë përqafimit, u përpoqa të kujtoja kur kishim ndenjur së bashku për herë të fundit. Gjithsesi, kishte mjaft kohë. Në pamje kish mbetur ashtu siç qe, adoleshent: flokët ngjyrëmjalti kaçurrela- kaçurrela, shkapërderdhur mbi ballë e mbi tëmtha. Fytyra nazike, sytë disi të papërcaktuar - midis ngjyrës së ullirit të papjekur dhe barit rrëzë pishave. Poshtë bebes së zezë, një dritëz e ngrohtë okër. Buzët e holla si vargjet. Po të mos kishte mjekrën burrërore, do të mendoje se shihje fytyrën e një Narcisi të brishtë e të përhumbur. Edhe sikur të kishte ndryshuar, do ta kisha njohur, siç e njoha menjëherë nga buzëqeshja e gjerë, gati fëminore, që i merrte gjithë fytyrën.

- Ju kërkova në shkollë, - tha Visari. - Kujtova se do të ishit arsimtar. Ndoshta, më mirë kështu. Kam respekt për punën e mësuesit, por nuk e dua. - Bëjmë një shëtitje apo gjerbim një kafe?- e pyeta. - Po më vë të zgjedh ndërmjet parajsës dhe ferrit,- qeshi ai. Zgjodhëm parajsën. Ecëm në drejtim të Shkëlzenit. … Nisën pikat e para të një shiu të imtë e të ftohtë dhe ne shpejtuam. Shiu do t'i bëjë mirë, mendova. - Nesër do të ngjitem nëpër Valbonë,- tha ai. - E kam taksur. - Është e rrezikshme… Mund ta trajtojnë si tentativë arratisjeje… - Po unë s'kam ndërmend të kaloj kufirin, edhe pse mendërisht e kam kapërcyer,- shtoi ai me humor. - Edhe mendimi dënohet,- ia ktheva unë pa humor. - Nuk mund të ndihem i lirë po të mos jem i lirë të shoh Dragobinë. Liria është e tillë vetëm kur gëzohet. Fjalët e tij shungullonin. - A njeh njeri tjetër këtu?- e pyeta. - Një mësues letërsie. Kemi mbaruar bashkë fakultetin në Shkodër. - Mirë do të ishte të shkoje bashkë me të. Ai pohoi me kokë. I ishim qasur qytetit. Shakullina ish topitur, ndërsa nga lart binin gjethëza dëbore.

Në sheshin e qytetit u ndamë. Ai u var për në hotel. Atje e priste skulptori Hilmi Hoxha. Sa më tepër largohej, aq më shumë ndieja një boshllëk, një mall, një merak. Më erdhën në mendje fjalët e Visarit, por të ndryshuara nëpërmes shpirtit tim: "O Zot, sa gjëra na presin dhe ne s'mundemi!" Visari ishte mësues në një fshat ndërmjet Kukësit dhe Peshkopisë. Katundi ishte i vogël dhe shkolla me pak nxënës. I donte malësorët vocërrakë, të shkathët, të zgjuar dhe të bukur, por i dhimbseshin ngaqë ishin të varfër, të veshur e të ushqyer keq, gati të uritur. Mësimin ua bënte aq tërheqës, saqë mezi e prisnin dhe, kur ai fliste, ata magjepseshin. Por magjia nuk mbaronte brenda orës së mësimit. Në pushim rrinte me ta, luante me top e shëtiste, bisedonte për librat. Nxënësit, që s'e kishin parë me sy librin jashtëshkollor, e lexonin atë duke ecur, në rrugë, me bagëtitë, në oborrin e shkollës e kudo. "Na i bëri fëmijët të marrë si veten",- thoshin fshatarët, të cilët përmendnin fjalët e thukta dhe romuzet hidh e prit të tij.

-" Hë, mësues, a pikon shkolla?- Ka vende që edhe s'pikon. - O mësues, a keni pas gja me hangër? - Besa, boll. Në mëngjes vezë të rrahura, në drekë vezë të skuqura, në darkë vezë të ziera. Shyqyr që s'ka vakt tjetër…"

Por kishte çaste kur mësuesi shugatej dhe s'përzihej me njeri. Madje, as me kolegët, jo se i përçmonte, porse i pëlqente vetmia. Këto ishin çastet e krijimit. I përqendruar s'dihet se ku, të shihte e s'të shihte, të fliste e s'të fliste dhe, ç'ishte më e habitshme për ta, ai lëvizte buzët e bisedonte me vete. "Ai flet me Zotin ose me dreqin",- kish thënë një mësues i vjetër dhe, që prej asaj dite, disa e shihnin si të shenjtë e disa si të çmendur.

Në mbrëmje mblidhej në dhomën- katua me një mësues tjetër jabanxhi. Visari lexonte pareshtur ose meditonte i përhumbur mbi shtratin e drunjtë. Llazari nuk e lodhte kokën as me libra, as me abstragime. "Unë jam pragmatist", thosh ai dhe merrej me gjithçka tjetër për të shtyrë kohën. Kështu që edhe biseda e tyre ishte ose e zvargur, ose e munguar. Visari përgjigjej sa për mirësjellje, pa ditur ç'thosh dhe shpesh me mendjen gjetiu.

Shpesh, në gjysmerrësirën e dhomës, ku fekste turbullt një fener i nxirë nga tymi, Llazari i hapte muhabete politike. Atëherë, Visari i mbyllte instinktivisht qepenat e ngrehinës së vet, bëhej më i vranët dhe s'dihej pse i dilte vegimi i një gjahtari të pamëshirshëm. Një xhaxhanë e vet, Maksutin, mësues në Skrapar, e kishte pushkatuar partia. Babai, Hekurani, poet që i shfaqte mendimetkundër në formë humori e shakaje, nuk i shpëtoi burgut. Visari, i mbartur në Lushnjë me gjithë familje, donte të ndiqte në atë qafë si njërin, si tjetrin. Mirëpo, fatalisht, ishte njëherësh edhe mësues, edhe poet. Atëbotë, kur duhej folur apo kundërshtuar, edhe heshtja konsiderohej miratim ose moskallëzim. Gjithsesi, heshtja ishte më e mundshmja e gjithë pamundësive. Ose gjuha e Ezopit. ... Ai përpiqet të kundërshtojë të keqen dhe të zbulojë kudo të mirën, të bukurën, poetiken, por shpesh, gjen të rëndomtën që mitizon Njëshin. Fatkeqësisht, edhe te këngët, rapsoditë. Kjo gjë e dëshpëron dhe ai s'gjen ngushëllim, prehje. Lëvizjet e tij shihen me dyshim. Edhe vetë ai.

Një ditë, i vunë prangat. Armikut të popullit në emër të popullit, Në mesditë. Në mes të qytetit.. E hipën në Gazin 69. E çuan në qeli, ku njohu hetuesinë dhe torturat. Urdhri për arrestim kishte ardhur nga Tirana. Shkak për këtë ishin bërë poezitë e tij. Ato që kishte dërguar për botim. Autopsinë dhe shqyrtesën ua bënë ekspertët letrarë P. K. dhe R. V., inicialet e të cilëve i kujtonin Partinë Komuniste dhe Revolucionin Violent. Poezia ishte prostituta, që e kishte tradhtuar. Ajo flirtoi dhe me ekspertët dhe mandej edhe me të tjerë, më të mëdhenj e më potentë. Ishte një valë e nxehtë arrestimesh dhe prerje kokash në fushëbetejën e artit, ishte kohë e çmendur.

Nëna e Visarit, veshur me të zeza, mori rrugën për në Tiranë. Si një hije i shkoi në shtëpi Dritëroit, me të cilin binte kushëri. - Dritëro, ma shpëto Visarin! - S'kam ç'bëj. E morën në qafë vjershat. - Po ti je kryetari i shkrimtarëve, si s'ke ti në dorë?! Fjala jote e ndan davanë. Duhet të ta marrin parasysh.

- E marrin dhe s'e marrin. Unë e bëra një përpjekje, por pa bereqet. - A është fajtor Visari? Ma thuaj? - Është dhe s'është… - Nuk po të marr vesh, unë korba. - Thuaj shyqyr, të tjerët po i pushkatojnë… Në mes të sheshit "Skënderbeg", ajo kishte ndaluar Kadarenë.Jam nëna e Visarit. Ma shpëtoni djalin! Ju kini aq pushtet.

- Më vjen shumë keq, nënë. Po unë jam vetë në mjerim dhe nga dita në ditë pres të rrënohem si Visari. - Edhe ju? - Më beso. Ajo kishte ikur e tmerruar nga sytë këmbët, prej sheshit, ku njerëzia bënte shëtitjen e mbrëmjes. E kishte besuar dhe s'kishte bërë përçapje tjetër.

Visari u dënua me dhjetë vjet burg, me akuzën "Dekadent dhe armiqësor". E dërguan menjëherë në Spaç e mandej në Qafë- Bar. Kampet e përqendrimit kishin nevojë të shtonin krahët e punës pa pagesë, për të nxjerrë bakrin nga nëntoka. *** I ati, Hekurani, s'e duroi dot goditjen. Visarin e kishte pikë të dobët dhe e donte përtej vetes. Tek ai i kishte varur të gjitha shpresat. Vetë kishte mbetur pothuajse anonim. Në vitin tragjik 1944, kishte shkruar poemën dramatike "Përqafimi i dy kundërshtarëve, një ballisti dhe një partizani", ndërsa krijimet e mëpasme i mbetën pa botuar. Vargjet e tij deklamoheshin dhe këndoheshin gojë më gojë si popullore. Të mos e kish edhe Visari fatin e tij! E pat rritur me bukë e pa bukë, por e kishte ushqyer me tharmin e librave. Kur, më në fund, u imponua në skenën e estradës të Lushnjës, të parën dhe të fundit punë që realizoi, ishte t'i siguronte të birit shkollimin.

Atë natë, që mori vesh arrestimin e Visarit, iu fik drita e syve. Kur e dëgjoi këtë, atje në burg, i biri bëri me mend një poezi: "Plak fatkeq, i verbër, më i verbër se nata. Dielli të perëndoi pas ballit. Nuk je i detyruar të shohësh… Sa herë i mbyll sytë, që të bëhem si ty. Ku ta gjej një shkreptimë që ta lëshoj nëpër natën tënde?".

Nëna i vinte me trasta ushqimesh dhe merrte fshehtas nga burgu qeset me vjersha të Visarit. I lexonin fshehtas në dhomën e vogël të Hekuranit. I dëgjonte i verbri dhe në ato çaste sytë i feksnin nga një dritë hënore. Dukej sikur i kishte ardhur shikimi. Po kur ai bënte lëvizjet e zakonshme të të verbrit, gjithçka kthehej në natë dhe poezitë merrnin udhën e varrit. Pasi i fusnin në një arkëz, si kockat, i mbulonin thellë në bahçen e motrës së martuar.

Prej ditës që kishte arritur poezia e parë, nëna u bë e fortë, hipte e zbriste nëpër kamionë, shpesh ecte edhe në këmbë, në pikun e vapës apo të acarit, pa e lagur buzën dhe pa e ndalur hapin, për të arritur sërish tek i biri.

Dhoma e akullt e takimeve ishte e ndarë në mes nga hekura të dendur. Pas tyre qëndronte Visari, si një kaproll i ri i mbyllur në kafaz dhe, një çap më tutje, polici, si një gjahtar në përgjim të