“Zhgualli i shqipes, copa e atdheut që Camaj mori me vete”

"Ikja prej atdheut, shkasi kryesor që vepra letrare e Camajt nuk ka lidhje me realizmin socialist"

albanologjike, për shumë kohë të jetë dhe, ka rrezik që të mbetet jashtë rrjedhave letrare, të trungut të shqipes. Fati i veprës letrare dhe gjuhësore vijon të mbetet në zgrip ekzistencial, ndonëse me dy mundësi funksionimi:

- Të përfshihet në vatrën e hierarkisë zyrtare, që pati përjashtuar Fishtën, Koliqin, Kutelin apo autorët bashkëkohorë, si Pipa, Pashku, Trebeshina dhe vetë Camajn, pavarësisht dallimeve dhe nuancave të ndryshme në ligjërimin gjuhësor dhe letrar.

- Të ndikojë në shpërbërjen e hierarkisë së realizmit socialist, falë faktit që sistemi i shqipes ekziston në marrëdhënien përplotësuese dhe konverguese, unitet dhe diversitet, siç e pati theksuar E. Çabej më herët.

Tekstet letrare, të shkruara në variantet e gegnishtes dhe arbërishtes, ende sot e gjithë ditën vijojnë që të jenë horizont pritjeje për të pasur një hapësirë reale perceptimi, pa pengime dhe paragjykime. Konteksti specifik gjuhësor që lidhet me përjashtimin e gegnishtes ende sot e gjithë ditën mbetet një pengesë serioze për lexuesin, për leximin dhe receptimin e kësaj përvoje të shkrimit letrar. Tekstet në gegnisht, pavarësisht kaheve konverguese, ende gjallojnë si "ujdhesa" të shkëputura. Sugjerimi i T. S. Eliot: "Përderisa flasim të njëjtën gjuhë dhe kemi për bazë të njëjtën kulturë me atë që prodhoi letërsia e së kaluarës, dëshirojmë t'i ruajmë dy gjëra, një krenari për atë që ka arritur letërsia dhe një besim në atë që mund të arrijmë në të ardhmen ( 1982: 155, në librin "Ese të zgjedhura", Rilindja, Prishtinë). Ikja prej atdheut, përpos vetëdijes gjuhësore dhe letrare, është shkasi kryesor që vepra letrare e Camajt nuk ka lidhje me realizmin socialist. Vetëdija e gjuhës shqipe bëri që në veprën letrare të ndeshim të shqiptuar tezën e atdhedashurisë si një prani estetike. Më herët, Arshi Pipa, njëri ndër njohësit dhe interpretuesit e teksteve të autorit, shkruan: Që me vëllimin e tij të parë me poezi, Camaj angazhohet me një temë, atdheun e vet, i cili do të jetë fokusi i gjithë prodhimit të tij letrar, në librin "Contemporary Albanian Literature". Teza atdhetare shkon kah adhurimi i vendlindjes, i shenjave të atdheut, i mallit për gegnishten. Pra, zhgualli i shqipes, variant i gegnishtes, ishte copa e atdheut që mori me vete ngado që shkeli. Nga ana tjetër, leximi dhe receptimi i trashëgimisë letrare, varësisht teksteve dhe konteksteve që mundësuan dhe penguan komunikimin me lexuesin, është një proces i hapur, që megjithatë do të duhet të thellohet me argumente shkencore. Për të kuptuar rrafshet e përvojës shkrimore të Camajt, vjen pohimi i Ardian Klosit: Vepra e një jete me produktivitet të pazakontë mund të ndahet në veprim letrar, veprim filologjik, veprim kulturor. Ndërsa të parit i rri kurorë mbi krye poezia, veprimi filologjik përshkohet fund e krye nga rezistenca gjuhësore, shprehur në ruajtjen e gegnishtes letrare për brezat më të rinj ( 1996: 3, në tekstin "Parathënia e vëllimit të parë"). Në këto përfundime skalitet figura dhe misioni i Martin Camajt, me gjasë i trashëgimisë gjuhësore dhe letrare, që hedh një paralele të pandashme, aktin letrar të një niveli modern, me aktin gjuhësor të rijetësimit të gegnishtes, të variantit që promovoi gjuhën e shkruar shqipe, qysh me "Mesharin" e Gjon Buzukut, të pranisë në diakroni dhe sinkroni, si një variant që gjallon sot e gjithë ditën. Tekstet e Camajt shkruhen në emigrim, rrethanë e përveçme që ka zgjeruar kontaktet e shkrimtarit me letërsinë europiane, po jo se i përkasin letërsisë së diasporës, që duket më tepër si një verigë e shpikur e studimeve letrare të tipit të parathënieve. Për sa u përket rrafsheve të receptimit të veprave letrare, pavarësisht ligjërimit në gegnishte, si dhe të varianteve të ndryshme në shkrimin e poezive, vlen të sillet në vëmendje ideja e T. Todorov: "Njohjes së letërsisë vazhdimisht i kanosen dy rreziqe të kundërta; ose ndërtohet një teori koherente, por shterpë; ose kënaqemi së përshkruari disa "fakte" duke kujtuar se çdo gur i vogël do të hyjë në punë për të ngritur ndërtesën e madhe të shkencës" ( 2000: 109 te libri "Poetika e prozës"). Rrethana e shkrimit në emigrim, si dhe në variantin e gegnishtes, pra, në gjuhën shqipe dhe që në kohën shkrimore lexohet nga pak lexues, gjë që nuk do të thotë që të mbetet përjetësisht në ekzil, si materie letrare, aq më pak të përcaktohet si rast përjashtim, pra, si letërsi e diasporës. Në mungesë të lexuesit dhe mungestar në klimën letrare të kohës, kontekstet jashtëletrare, janë paravënë si pengesë e teksteve letrare, madje kanë vënë në zgrip vlerën e teksteve. Megjithatë, në këtë situatë mjegullësie, ka vlerë sugjerimi i Milan Kunderës: "Nuk mund të kuptohet arti, sidomos ai modern, nëse nuk kuptohet se imagjinata është vlerë ( 2001: 61)". Ky pohim i bërë në librin "Arti i romanit", që jep shkas për të hamendësuar mbi qasjet e deritanishme ndaj veprës letrare të Camajt, "Fati i veprës letrare", të munguar pëson kthesë me botimin e kolanës së teksteve letrare, me dhjetë vëllime në vitin 2010. Në botimin e parë shoqërohet me një paraqitje të Ardian Klosit, ndërsa në botimin e dytë kemi të pranishme vetëm në vëllimin e parë katër parathënie, hyrje e shkurtër nga filologu Bardhyl Demiraj, që pasohet nga parathënia e gjatë e Ismail Kadaresë, që vijon me parathënien e botimit të parë të Ernest Koliqit, botuar në "Shejzat", Romë, 1958, dhe në fund parathënia e vetë shkrimtarit, e shkruar në vitin 1991, ku dy tekstet e fundit marrin në analizë romanin "Djella". Megjithatë, hetimi i vlerave, gjuhësore dhe letrare, të Martin Camajt, është një proces i hapur, që, në fakt, me botimin e teksteve letrare, ka krijuar hapësirë reale për ta lexuar dhe vlerësuar si shenjë estetike. Në këtë rrethanë, vlen ideja e Ceneth Clark, theksuar në librin "Qytetërimi": Koha e veprave nuk është koha e kufizuar e të shkruarit, por koha e pafundme e të lexuarit, hapësira letrare është kujtesa e njerëzve, ( 2020: 63). Leximi dhe "zbulimi" i veprës letrare, si proces receptimi, ka dy anë të së njëjtës medalje, shkrimin në gegnishten bashkëkohore, si dhe lëvrimin e letërsisë moderne. Nëse njëri nga këto krahë, pra, rrafshi gjuhësor si ngjyresë e gjuhës së autorit dhe letërsisë, e lëmë në hije, vetiu kemi lënë në udhëkryq edhe shenjat letrare, të cilat janë ngjizur me anë të variantit të gegnishtes. Njohja empirike apo e thelluar, në këtë bashkëlidhni të gjuhës së letërsisë me variantin e gegnishtes bashkëkohore, derdhur në ngjyresat moderne, është akti që ruan ekuilibrin, e mbi të gjitha mundëson receptimin e teksteve në atë formë ekzistenciale.