101-vjetori i Kongresit të Lushnjës, pavarësia e dytë
“Mo i lini me derdhë gjakun e me vdek përpara lakmimevet imperialiste të fqinjëvet, veç sigurimin e kufijvet 1913-ës”
Ashtu si Pavarësia e Shqipërisë, shpallja e shtetit modern shqiptar, edhe Kongresi i Lushnjës ose pavarësia e dytë e Shqipërisë e kaloi shekullin nga dita kur nisi, 21 janari i 1920.
Gjendja e Shqipërisë në kohën e këtij Kongresi jetik ishte e rëndë, alarmante, e rrëmujshme dhe e paqartë nga brenda, varfëri dhe përçarje; kurse nga jashtë, teksa ishin ende gërmadhat dhe plagët e Luftës së Parë Botërore, vinin kërcënime agresive. Dukej sikur hanxharët e një kasaphane po mpriheshin sërish për ta copëtuar sërish Shqipërinë, njëherë e përgjithmonë. Ndërgjegjja e kombit dhe kushtrimi skënderbejan. Përfaqësues, të përzgjedhur apo të vetëcaktuar, nga të gjitha trevat e vendit, kush e ndjente e mundte, nga ata që kishin bërë emër, nga paria, kryengritës a nëpunës, që kishin qenë në Vlorë 8 mote më parë në ngritjen e Flamurit të Pavarësisë, që kishin punuar në perandorinë otomane apo kishin studiuar nëpër Europë, që kishin mërguar deri në Amerikë, nga ata që kishin sakrifikuar për vendin, duke lënë pasuri dhe gjak, u nisën për në Lushnjë, me ndonjë makinë, nga ato të paktat që ishin atëherë, të ngadalta gati sa qerret, me kuaj, në këmbë, kaptonin male, çanin borën dhe baltën e dimrit, rreziqet e natës, nëpër shtigjet ku mund të gjendeshe befas mes ushtrive të huaja, që azdisnin trojeve tona.
"Të mblidhemi në Lushnjë!", ishte thirrja. Qeveria heroike dhe hallemadhe e Ismail Qemalit ishte shprishur. E si u lajmëruan shqiptarët të mblidhen në Lushnjë? Si u përcoll lajmi 101 vjet më parë, në vendin më të varfër në Ballkanin e trazuar, ku mungonin posta, institucionet, universitetet, trenat, media, shteti vetë, etj., etj.? Si kaloi lajmi nëpër erë, me ç'frymë?
Dëshmori i parë ra, Abdyl Ypi. Por u bashkuan burrat, të palodhur nga lodhja. Teksa i priste një lodhje tjetër, madhështore. S'i caktoi kush delegatë, veç ndërgjegjja dhe përgjegjësia. Thirrja nga thellësitë e katakombeve të Kombit. Pra, jo me vota, pa e blerë besimin, por sipas bëmave dhe përkushtimit dhe arritjeve. U mblodhën si oligarki morale, jo për të bërë pasuri, por përkundrazi, duke humbur nga e tyrja, veç "të bënin Shqipëri", siç këndohej dramatikisht atëherë..
U mblodhën në Lushnjën e vogël, ende katund, në sarajin më të shquar, atë të Fugajve. Qëllimi ishte që jo vetëm të gjykonin kohën, por të vendosnin se ç'duhej bërë në ato rrethana të rënda e me rrezikun mbi krye, jo vetëm të tyre, por të Shqipërisë, dhe të vepronin menjëherë, me qëndresë e luftë, edhe me diplomaci, duke përcaktuar aleatët, nëse do të kishte përreth, atëherë më tutje, përtej oqeanit, pra, ata që do të mund të ndihmonin në shpëtimin e vendit. Se gjysma e trojeve i ishin marrë. Të ruhej ajo që ishte, gjithmonë mëma Shqipëri.
Ku e gjeti forcë që të siguronte mbrojtjen e Kongresit një emër, pothuajse i panjohur, Sulë Zdrava, me luftëtarët e vet, me atë pushkë që kishte marrë pjesë dhe në Rrethimin e Shkodrës apo kishte mbrojtur Beratin nga andartët grekë?
Kongresi i Lushnjës, në 10 ditët e punimeve të tij, ribëri shtetin shqiptar, caktoi kryeqytetin, Tiranën, Kryeministrin dhe Qeverinë e tij për t'i dalë zot vendit. Institucionet dhe detyrat, nga ideale u bënë mundësi e vërtetë. Shqipëria po shpëtonte sërish. Mrekullia u arrit. Me guxim dhe mençuri, mbi të gjitha nga fryma e përbashkët e të gjithave, që vinte nga kohërat dhe varret, por dhe nga e ardhmja.
Ka një 101 vite që ecin delegatët e atij Kuvendi, arrin bëma e tyre dhe fjala e tyre në ditët tona, e arkivuar, ndërsa qeverive të tanishme u del si detyrë jo vetëm që t'i njohin thellë dhe t'i përkujtojnë, jo thjesht si histori, por t'i kthejnë në përvojë e mësime.
Lushnja me kryetarin e saj të Bashkisë, Fatos Tushe, ta kthejnë Shtëpinë e Kongresit në tempull të patriotizmit, ku të bëjnë pelegrinazh gjeneratat e reja.
LETËR NGA LUSHNJA NË UASHINGTON Duket e çuditshme! Sa largpamësi ruan ky fakt! Kryetari i Katundarisë së Lushnjës, gati një muaj pas mbarimit të Kongresit, më 17.3.1920, dërgon një letër në Uashington. Dhe kujt? Presidentit të SHBA-së, Wilson.
Letër e mrekullueshme, e sinqertë, e qartë, me fjalë të zgjedhura, e ndjeshme, pa stërhollimet dinake kancelareske, e urtë dhe me dije, e bukur, vizionare për të ardhmen. Përfytyroj gjyshërit tanë të mbledhur rreth atij që shkruante, fjalët që i thoshin me zë, hiq këtë, shto këtë, po si t'i drejtohemi? Kujdes këtu, mos e zgjat shumë llafin, "e-rej, se ishte Presidenti më i madh i botës, lale" etj., etj. Kërkonin njohje të Shqipërisë, mbështetje dhe ndalim të planeve ziliqare të copëtimit të mëtejshëm.
Letra është e shkruar me dorë, me pendë a stilolaps mbase dhe pastaj është transkriptuar dhe gjendet në Arkivin e Shtetit. Meriton vëmendjen e mëtejshme të studiuesve. Por dhe të politikanëve dhe lidershipit. Orientimi i drejtë i shqiptarëve mes atij kaosi drejt SHBAsë ndrit si yll polar. Ndjesia e fuqishme e atdhedashurisë, Shqipëria, quhet Mëmë dhe dhimbja therëse për Kosovën dhe Çamërinë për tokën dhe detin. Ja, teksti i saj i plotë, pa asnjë ndryshim dhe në drejtshkrim:
Shkëlqesisë së Tij, Uilson, kryetar t'Amerikës i Shteteve të Bashkuem Vashington Shqiptarët që kanë mbështetun tanë shpresat e gjallnisë mbi shtyllën apostole të parimevet fisnike të Sh. S'Uaj, sot iu luten të pranoni falenderjet e paraqituna përkundrejt zanit të nalt e mëshirmadh që jeni tye kryer për shpërtimin e atdheut tyne.
I nalti kryetar, shpëtoni nji popull që asht m'i Vjetri në Ballkan e që ka drejtu vështrimet e shpëtimit t'Ekselenca Juaj dhe mo i lini me derdhë gjakun e me vdek përpara lakmimevet imperialiste të fqinjëvet veç sigurimin e kufijvet 1913-es, ju lutem me fuqinë e shpirtit mos pëlqeni as pak krasitje të paarsyeshme si mbi Kosovë e Çamëri, mbi kufite natyrale ethnografike të sh. s'uej nuk munde me kjen të ndara nga Mëma e tyre, Shqipni.
Ju lutemi, në emër të popullit pranoni nderimet tona krejt besnike.
Kryetari i Katundaris së Lushnjës Lushnjë, më 17.3.1920 Po si ia çuan atë letër historike Presidentit Uilson? Shqip? Po kush e përktheu? Ç'do me thënë 'Kryetar i Katundarisë'? A, qenka Kryetari i atëhershëm i Bashkisë, zoti Besim Nuri. Mes atij analfabetizmi të madh, varfërisë e malarjes e trallisjes kombëtare, si iu arrit kësaj largpamësie, me ç'mister dhe ç'engjëll i mbronte? Le të shohim një nga kronikat e kohës, shih, ç'thuhet: "…në fillim të vitit 1920, Uilsoni i irrituar refuzoi ta pranonte propozimin britanik, francez e italian për ndarjen e Shqipërisë në tri pjesë: Jugosllavia do të merrte veriun, Greqia jugun, kurse italianët do të kishin mandatin për ta qeverisur një shtet të vogël shqiptar që do të mbeste pas kësaj rrudhjeje. Vlora do të bëhej pjesë e Italisë. Britanikët dhe francezët po përpiqeshin ta arsyetonin planin e tyre duke thënë që 'populli shqiptar kurrë s'ka qenë në gjendje ta themelojë një qeveri të veten'. Uilsoni fuqishëm refuzoi, siç tha vetë ai, 'padrejtësinë' ndaj popullit shqiptar".
Ai prej njerëzve vlerësohet që vetë i dha fund idesë së ndarjes dhe një mandati italian që ka qenë në zemër të negociatave në Versajë. Madje edhe në atë kohë, përfaqësuesi i qeverisë së përkohshme shqiptare në Shtetet e Bashkuara shkruante në gazetën "New York Times" të 11 marsit: "Shpëtimi i vendit tim i mbetet borxh tërësisht veprimit të qeverisë së Shteteve të Bashkuara"…
Në kryeqytetin që caktoi Lushnja, në Tiranë, u ngrit më së fundmi në shtatorja e Presidentit Uilson në sheshin që iu dha emri i tij në 2012, me rastin e 100-vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, por po në atë bronz meriton të derdhet dhe kjo letërinstitucion, që gjendet në Arkivin Qendror dhe të vihet si memorial në Lushnjë, në sheshin para Bashkisë a para Shtëpisë së Kongresit, në Muzeun Kombëtar në Tiranë, pse jo dhe në Parlamentin Shqiptar.
DRAMA E FRYMËS SË KONGRESIT Vetë Kongresi i Lushnjës është një dramë në skenën e Shqipërisë, por dhe për atë ka një dramë të shkruar, që s'është vënë ende në skenë, e një gjysmë shekulli më parë, mbase e vetmja, që sjell më së miri atë frymë e popull.
Është vepër e dramaturgut Hekuran Zhiti, aktor në Teatrin e Estardës së Lushnjës, tashmë "Qytetar Nderi" i atij qyteti, kur një rrugë mban emrin e tij.
Drama "Të mblidhemi në Lushnjë" ishte menduar të vihej në skenë në kushtet e atëhershme, në Lushnjë, plot mangësi, por harrimi i saj i bën dhe më të mëdha mangësitë. Arriti të botohet postum nga editori "Uegen" me rastin e 100-vjetorit të Pavarësisë së vendit dhe të ribotohet me rastin e 100-vjetorit të Kongresit të Lushnjës, shoqëruar me një studim nga botuesi, historiani Xhevair Lleshi. Në gjimnazin e Lushnjës, nxënësit e vunë në skenë për veten e tyre dramën e kongresit. Akt prekës, por vetëm kaq.
Si një vazhdim emocional po sjellim këtu pak nga fryma e dramës, nga akti i tretë dhe i fundit. Në Kongres: (Salla me 10 ose 12 sërë karrigesh. Në krye një tryezë e madhe, në anë të saj një flamur kombëtar me shtizë dhe një portret i Skënderbeut në njërën dhe i Ismail Qemalit në anën tjetër. Kongresistët, disa me veshje karakteristike të Veriut dhe të Jugut dhe disa me kostume europiane, borsalina e kravata e çanta, janë shpërndarë në grupe, dy e nga tre, duke biseduar…
Lushnjarë e bashkë me ta e të tjerë të armatosur, Vathi, Bajrami, Vrenozi, Thimiu, etj., si roje rrinë pak larg, hyjnë dhe dalin. Zëra: - …kam ardh mes borës, ujqve dhe ushtrisë serbe… - E madhe shtëpia… e mblodhi Shqipërinë…
- …nuk kanë mbërrit të gjithë… - …ku ishit mbrëmë? - Këtu afër. Na kanë pritur me këngë. Këndonin me radhë dhe dilnin bënin roje me pushkë jashtë shtëpisë… - …kush e kishte Korçën, grekërit apo francezët? - Francezët për grekërit… - Shiko Plakun e Butkës… legjendarin… - … sa kohë që s'jemi parë? Qysh në Vlorë, - …atë ditë kur u ngrit flamuri… - A fillojmë, burra? Koha nuk pret… - I përndershmi Sheh Karbunara do t'i bëjë një lutje Zotit, që të na bekojë… ogur i mirë… në mbrojtje nga të papriturat e shumta… ka kaq trazira…
(Të gjithë pa lëvizur nga vendi ngrijnë në heshtje dhe secili, sipas mënyrës së vet, luten, dikush me kokën lart, me duart e bashkuara, me kryet ulur, ndonjë gjunjëzohet, mërmërisin, etj., në mes tyre Sheh Karbunara i statujtë duke krijuar kështu një si grup skulpturor sugjestionues, suprem…
-Përfaqësuesi i Lushnjës ta marrë fjalën… Zoti Vokopola nise…
Përfaqësuesi i Lushnjës - Në emër të Prefekturës së Lushnjës, Beratit e Skraparit, ju uroj mirëseardhjen në Kongres. Nuk jemi këtu vetëm në shtëpinë e mikut tonë bujar, lushnjarit të nderuar Kaso Fuga, por dhe brenda mureve të historisë. Po nisim një betejë, sot më 21 janar 1920, e mërkurë, që nuk do të harrohet, e ndiej… (emocionohet). Zini vendet… në këtë sallë… por dhe në ngjarjet që na presin…
Ia jap fjalën patriotit të flaktë, veprimtarit të palodhur kundër pushtimit otoman, mbështetësi kryesor i Ismail Qemalit, ministër në qeverinë e parë, Elbasan Pashës, i zbardhur në përpjekjet për çështjet e mëmëdheut. Urdhëroni!
Elbasan Pasha (i moshuar, me pak mjekër të bardhë, i hollë, i thatë, me kravatë e qylaf, me zë të ngadaltë e pak të ngjirur.) Të dashur qytetarë, delegatë nga i gjithë vendi, ju që keni ardhur dhe ata që nuk kanë arritur ende, por dhe ata që nuk do të vijnë dot kurrë se janë vrarë për ideal (duartrokitje të forta), luftëtarë, burra që më bëtë nderin ta çel këtë kuvend, vazhdim i atij të Lezhës me Skënderbeun dhe i atij të Prizrenit me Abdyl Frashërin me shokë, duke ju falënderuar me shpirt, shpall të hapura punimet. Së bashku të hapim udhën që do të ndjekim. Nëpër vazhdën e gjakut do të shkojmë ku na e do zemra e plasur që të arrijmë te ëndrra, atje ku na e do puna, sipas amanetit të të parëve. Shqipëria është bërë një herë dhe nuk ka pse zhbëhet! Duartrokitje. Zotërinj, jeni të lodhur, e di, keni ardhur rrugë e pa rrugë, mes përmes pushtonjësve të Shqipërisë, kjo na ka vrarë më shumë sesa të tatëpjetat e shtigjet e humnerat, se nata me erë e bora, kemi ecur me mjete që prisheshin, kështu e lanë atdheun tonë, me karroca e kuaj e më këmbë, po u shplodhëm që gjetmë sho-shoqin e do të bëhemi me flatra kur të gjejmë dritën që na duhet.
Kam kërkesën që të nderojmë dëshmorin e kësaj ideje, bashkëpunëtorin tonë të ngushtë, Abdyl Ypin, që e vranë ca ditë më parë për të mos qenë këtu ai dhe të gjithë ne e ky Kongres të mos