Ndikimi rus dhe frika e Enverit, përplasjet e regjimit me amerikanët e anglezët në vitet ‘44-‘46
STUDIUESI ROMEO GURAKUQI ZBULON PRAPASKENAT E UASHINGTONITDHELONDRËS.PSEIKENNGASHQIPERIA
MARRËDHËNIET E REGJIMIT TË ENVER HOXHËS ME SHBA DHE MBRETËRINË E BASHKUAR, TETOR 1944-DHJETOR 1946
Shpjegimin e raporteve të krijuara mes Qeverisë së Përkohshme të Enver Hoxhës dhe aleatëve perëndimorë në vitet 19441946, do të përpiqemi ta bazojmë në traditën e analizës së realizmit politik, për shkak të përshtatshmërisë së rastit të qeverisë komuniste të pasçlirimit me realitetin e brendshëm dhe të jashtëm të krijuar në Shqipëri, Ballkan dhe Europë, së paku nga fundi i vitit 1944.
Diktatori i ri shqiptar, në momentin kur e pa veten në krye të qeverisë në Tiranë (17 nëntor 1944), ka qenë në rrethanat e një nevoje të ngutshme për të ndjekur politikën e forcës në planin e brendshëm për të konsoliduar pushtetin në Shqipërinë anarkike. Ai operoi me bindjen, se të gjithë rreth e qark pushtetit të tij, në Shqipëri dhe jashtë, përfshirë aleatët perëndimorë antifashistë, ishin pjesë e aksit të së keqes. Pra, në përcaktimin e natyrës së procesit që ndodhi në vendin tonë nga fundi i vitit 1944 dhe fillimi i vitit 1945, kemi një kombinim të natyrës njerëzore të diktatorit, strukturës së brendshme politike anarkike, ose ende të paformësuar të Shqipërisë dhe mungesës së një kuadri gjeopolitik ndërkombëtar të qartë. Sjellja e Enver Hoxhës ishte e inkurajuar edhe nga situata e papërcaktueshmërisë së krijuar për statusin ndërkombëtar të Shqipërisë, për kufijtë e saj, pozicionin e Kosovës dhe viseve të tjera të “Tokave të Lirueme”, pas humbjes së fuqive fashiste, që kishin krijuar Shqipërinë natyrale si shtet.
Rasti i pushtetit të fituar nga Enver Hoxha dhe rrethi i tij komunist njëkrahinor, mund të shpjegohet madje në kuadrin e Teorisë së Realizmit Radikal, që bazohet në përparësinë e pushtetit, interesit vetjak dhe provincial, që i lejoi Hoxhës të bëjë edhe (a) tërheqje taktike përballë jugosllavëve (nëntor 1944Plenumi II i KQ PKSH në Berat) dhe anglo-amerikanëve (gjatë rrjedhës së vitit 1944 dhe 1945), edhe (b) konflikt (pas 2 dhjetorit 1945). Natyra e tij personale e gjendjes psikike, e formimit emocional dhe kulturor, përmbante një bërthamë pasionesh egoiste. Ai nuk ishte dhe nuk u bë kurrë një shtetar, që arriti të dominonte dhe të kontrollonte këtë anë të deformuar të natyrës së tij njerëzore. Ai pat shumë pak alternativa për të ndjekur dhe për rrjedhojë, u orientua të rreshtohej me pjesën e botës komuniste të fituesve në Luftën e Dytë Botërore, duke shpresuar se ky rreshtim do t’i sillte një pozicion dhe trajtim të favorshëm për atë dhe grupimin e tij, sikurse ia arriti përmes përdorimit të forcës ekstreme. Ai u përpoq jo seriozisht, vetëm për pak momente, të ndërtojë një pamje ekuilibri brenda qëndrimit ndaj Aleatëve Antifashistë në tërësi, kryesisht përmes rialokimit të burimeve të sigurisë së pushtetit, përmes tratativave për njohje, zgjatjeve dhe dredhimeve në bisedime, por pa plotësuar kushtet e brendshme demokratike të pushtetit, që Aleatët Perëndimorë ia kërkuan atij pambarimisht. Më pas, kur fituesit perëndimorë të Luftës së Dytë Botërore vendosën kushte strikte për respektimin serioz të traktateve ndërkombëtare, respektimin e standardeve të zgjedhjeve politike, për t’i dhënë legjitimitet jo formal pushtetit, Enver Hoxha e pa të arsyeshme të rreshtohej definitivisht me atë pjesë të fituesve të mëdhenj, BRSS dhe Jugosllavinë e Titos, që i garantonin rrethit komunist që kryesonte, përjetësimin e pushtetit. Pas kësaj, ai shkoi drejt prishjes me anglo-amerikanët gjatë rrjedhës së vitit 1946.
SHBA, Britania e Madhe nga njëra anë dhe BRSS nga ana tjetër, në LDB kanë qenë aleatë konkurrues dhe kundërshtarë. Por të dyja palët e Aleancës Antifashiste kanë përbërë në vetvete dy variabla të procesit, që po konfiguronte marrëdhëniet ndërkombëtarë të pasluftës. Enver Hoxha u përpoq të qëndronte në aleancë për disa kohë me këto dy variabla, duke e konsideruar variablin perëndimor të Aleancës si raport të detyruar dhe të përkohshëm ndërlidhjeje. Enver Hoxha arriti të mbijetonte në pushtet nga eliminimi praktik i luftës agresive në gjysmën e dytë të shekullit XX dhe pamundësisë e mungesës së interesit të Aleatëve Perëndimorë për Shqipërinë, mbështetjes nga ana e tij në variablin komunist të Aleancës Antifashiste. Ai përfitoi nga afirmimi i parimit të vetëvendosjes dhe ruajtjes së sovranitetit, në përftimin e pavarësisë politike, në shmangien e konfliktit me Perëndimin demokratik, që mbështeste forcat demokratike dhe antikomuniste, duke krijuar kështu një shtet të dobët komunist, të varur sipas radhës, fillimisht nga jugosllavë, më pas nga sovjetikët dhe në fund kinezët.
Fuqitë e Mëdha Perëndimore, në rastin e qeverisë shqiptare të Hoxhës, pavarësisht se kishin prova të qarta se ai po ushtronte terror mbi popullin e tij, po vriste tërësisht elitën, shkatërronte Shqipërinë e Veriut, po pengonte përhapjen e demokracisë dhe zgjedhjeve të lira, nuk përmbushën objektivat moralë perëndimorë për të ndërhyrë në Shqipëri, mbasi interesi i këtij vendi për ata, ishte aq i paktë, sa nuk justifikonte kostot bilaterale dhe ato në marrëdhëniet brenda Aleancës Antifashiste, pra, me variablin sovjetik. Vlerësimi ndaj regjimit të Hoxhës si regjim terrori mbeti kështu një vlerësim më tepër etik dhe nuk përbënte realisht një shtysë fizike dhe logjike, për të ndërhyrë e për ta ndryshuar atë me forcë, në dobi të forcave antikomuniste, d.m.th., të elitave tradicionale, një pjesë e të cilave ishin relativisht kompromentuar tashmë për lidhjet me fashistët italianë dhe ushtrinë gjermane, ose nga përzgjedhja e një pozicioni pritës, akomodues, me një okupator që e konsideronin të përkohshëm.
Departamenti i Shtetit (më tej DAS) i SHBA, në fillim të muajit dhjetor të vitit 1944, u pajtua me pikëpamjen e qeverisë britanike, se çdo kërkesë për njohje të Qeverisë së FNÇ, të formuar në Konferencën e Beratit, nuk duhej të pranohej në këtë kohë. Megjithatë, DAS sugjeronte se mund të kishte një periudhë të ndërmjetme vëzhgimi, prove, plotësimi kushtesh demokratike, gjatë së cilës do të vendoseshin disa lloj marrëdhëniesh me autoritetin, që ishte në kontroll de facto të Shqipërisë. Foreign Office (më tej FO) ra dakord që qeveria e FNÇ, duhej të ishte në gjendje të plotësonte kushtet e vëna ndaj saj nga DAS. Qeveria britanike vendosi të akreditonte një mision ushtarak pranë Shtabit të FNÇ për periudhën para njohjes së një qeverie në Shqipëri, të kryesuar nga Brigadieri Hodgson, i Gardës së Uellsit. Përndryshe, DAS, para se Qeverisë së FNÇsë t’i jepej njohje, do të dërgonte një zyrtar të Shërbimit të Jashtëm, me rankun personal të ministrit dhe jo më një anëtar të OSS-së, si përfaqësues në Shqipëri. Kjo përbënte një ndryshim qëndrimi në krahasim me atë që ishte vendosur në FO. Në muajin shkurt 1945, tre Aleatët e mëdhenj u mblodhën në Jaltë të Krimesë. Ata u detyruan të pranojnë realitetin e forcave në terren, sipas të cilit regjimi sovjetik do të mbante një pozicion mbizotërues në Europën Lindore, për shkak të fitoreve të arritura në fushën e betejës. Ajo çfarë perëndimorët u përpoqën të bënin në Jaltë, nuk ishte aq eliminimi i influencës sovjetike në Europën Lindore, por, në njëfarë mënyre, korrigjimi sa të ishte i mundur, i këtij ndikimi në të mirë të Perëndimit. Kjo ka qenë arsyeja që ata u përqendruan në përpjekjen për ta bindur Stalinin, që të firmoste “Deklaratën e Europës së Lirueme” dhe “Deklaratën mbi Poloninë”. Këto dy deklarata përmbanin thirrjen për të pranuar njohjen e të drejtave të të gjithë popujve për të zgjedhur formën e qeverisë, nën të cilën ato dëshironin të jetonin.
Konferenca e Krimesë doli me një deklaratë, në të cilën nuk bëhej asnjë referencë mbi statusin e ardhshëm të Shqipërisë. Ky fakt shkaktoi një zhgënjim të madh, si te Qeveria e Përkohshme e FNÇ, ashtu edhe te qytetarët desidentë të Tiranës. Kuptohej qartë se vendi i vogël ballkanik nuk kishte asnjë lloj peshe në tërësinë e problemeve madhore, që kishin Aleatët Perëndimorë në Europë, ndërkohë që rusët ishin shumë më të qetë në këtë drejtim, për sa kohë që në zotërim të situatës në Tiranë ndodhej një grup aventurierësh komunistë, që vrisnin pa u ndalur kundërshtarët e brendshëm, në stilin e implementuar më së pari në vendin e tyre të sovjetëve.
Enver Hoxha kërkonte të trajtohej njëlloj, si kryetar i një qeverie partnere aleate, ndërkohë që nuk ishte i tillë dhe mbi të gjitha, ishte i mbushur me rekorde sjelljeje të brendshme, që e klasifikonin atë ndër juntat ushtarake totalitare, që kishin vendosur një regjim terrori të brendshëm dhe shkatërrim të plotë të lirive për popullin e tij.
Situata mbeti kështu deri më 16 mars 1945, kur qeveria e SHBA njoftoi synimin e vet për të dërguar një vëzhgues diplomatik në Shqipëri të drejtuar nga diplomati Jacobs (ai arriti në Tiranë me 8 maj 1945). Sekretari i Shtetit Stettinius njoftoi zyrtarisht përgjigjen që SHBA i dha kërkesës së Qeverisë së Përkohshme të FNÇ: “Njohja nuk mund të realizohej, derisa të përftoheshin detaje të mëtejshme mbi situatën e brendshme të Shqipërisë”. Kjo deklaratë nga zyrtarët e FNÇ u interpretua si një hap drejt njohjes së plotë, ndërsa kundërshtarët e FNÇ, e interpretuan atë si një tregues i interesave amerikane në çështjet shqiptare dhe si një mbështetje të parimeve demokratike.
Por Shqipëria nuk u ftua as në Konferencën e Kombeve të Bashkuara, mbajtur në San Francisco, dhe ky qëndrim i Fuqive Perëndimore lidhej me situatën e brendshme të vendit, që mbetej e errët dhe kaotike. Në fillim të muajit prill 1945, Enver Hoxha me një notë zyrtare drejtuar qeverive të Aleatëve, shprehu keqardhjen e tij për mosmarrjen e ftesës nga Qeveria e Përkohshme e FNÇ, për në Konferencën e San Françiskos. Në fakt, mungesa e ftesës për konferencën në fjalë ishte një fyerje e rëndë dhe një mesazh i fuqishëm përkufizues mbi karakterin që paraqiste regjimi i Hoxhës, si i padenjë për t’u ulur në një tavolinë të nivelit të lartë ndërkombëtar personalitetesh serioze dhe të përgjegjshme vendesh me qeveri legjitime, që prireshin drejt paqes ndërkombëtare dhe garantimit të lirive dhe të drejtave të njeriut në planin e brendshëm.
Në muajin qershor të vitit 1945 filloi një zhvendosje pozicionesh, ndërmjet Britanisë së Madhe dhe SHBA, në lidhje me qëndrimin ndaj njohjes së regjimit të Enver Hoxhës. Gradualisht mund të thuhet se në mënyrë të heshtur, regjimi i Enver Hoxhës filloi të pranohej si një realitet që ekzistonte në kontroll të punëve qeverisëse në Shqipëri.
Pikëpamja e Jacobs ishte se regjimit të Hoxhës duhej t’i jepej njohja de facto. Ai argumentonte se në qoftë se Aleatët perëndimorë do të vazhdonin të mbanin misione jo diplomatike në Tiranë, ndikimi që ata kishin deri tani te Hoxha, do të vinte duke u zvogëluar. Për këtë arsye, Jacobs propozonte që USG duhej të dërgonte një mision diplomatik pranë qeverisë së Hoxhës. Përndryshe, FO ishte krejtësisht kundër këtij qëndrimi të rekomanduar nga Jacobs dhe e konsideronte dërgimin e një misioni diplomatik te Hoxha si një përforcim i regjimit të tij, regjim që në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohej përfaqësues i popullit dhe mbahej në këmbë vetëm prej forcës së armëve të një ushtrie që nuk ç’mobilizohej as në paqe. FO mendonte se për Britaninë e Madhe dhe për SHBA, në kuadrin e interesave të veçanta në Shqipëri, kursi më i mirë do të duhej të ishte komunikimi se njohja nuk do t’i jepej çdo qeverie në Shqipëri, derisa zgjedhje të vërteta e të lira të mbaheshin në vend.
Më datë 1 korrik 1945, Jacobs dorëzoi Raportin Paraprak mbi situatën në Shqipëri. Ky raporti i parë i paraprinte “Përmbledhjes së Gjetjeve dhe Rekomandimeve, që do t’i dorëzohej më 15 gusht 1945 Sekretarit të Shtetit Stettinius mbi problemin
e njohjes së “Qeverisë Demokratike të Shqipërisë”. Propozimi i Jacobs parashikonte që të tria qeveritë aleate duhet t’ua njoftonin autoriteteve shqiptare dëshirën e qeverive aleate për të vendosur marrëdhënie diplomatike me qeverinë shqiptare, si një qeveri interim, me kushtin që qeveria shqiptare të angazhohej për të udhëhequr zgjedhjet në përputhje me parimet e përcaktuara nga Deklarata e Krimesë mbi Popujt e Liruar të Europës. Përfaqësuesi amerikan në Londër, Gallman, propozoi që nota amerikane mund të përmbante një kërkesë për dhënie garancish që në pritje të bisedimeve të traktateve të përshtatshme dhe marrëveshjeve diplomatike dhe konsullore, zyrtarëve të SHBA në Shqipëri t’u jepeshin të drejtat, privilegjet, lehtësitë dhe imuniteti ligjor nën të drejtën ndërkombëtare, përfshirë edhe të drejtën për të ndërmjetësuar me autoritetet nacionale dhe krahinore, për llogari të qytetarëve amerikanë dhe pronave të tyre, ashtu sikurse konfirmimin e vlefshmërisë së traktateve dhe marrëveshjeve ndërmjet SHBA dhe Shqipërisë, në fuqi para datës, 7 prill të vitit 1939.
Problemi më delikat për rakordimin e qëndrimeve amerikane dhe britanike kishte të bënte me pretendimet greke. U vendos që çështjet territoriale dhe problemet e tjera të karakterit ndërkombëtar, të liheshin për t’u zgjidhur në kuadrin e një Zgjidhjeje të Përgjithshme të Paqes.
DAS, në mëngjesin e datës 10 nëntor 1945, urdhëroi Fultzin të bënte shpjegimin informal të notës amerikane tek Enver Hoxha, sipas këtyre pikave: 1.USG, pas konsultimeve me qeverinë sovjetike dhe atë britanike, dëshironte të vendoste marrëdhënie diplomatike me Qeverinë Shqiptare, nën kushtet e njohjes së traktateve dypalëshe dhe ndërkombëtare. Teksti i plotë i notës amerikane u dorëzua tek Enver Hoxha më datë 12 nëntor 1945. Gjatë dorëzimit, Hoxha gjeti momentin për të bërë bishtnimin e parë ndaj kushteve të vendosura nga amerikanët, në lidhje me vlefshmërinë e traktateve dypalëshe ndërmjet dy vendeve. Ai nxori pretendimin, se arkivat qeveritare ishin plaçkitur dhe djegur para lirimit të Tiranës dhe ai nuk kishte gjetur kopje të traktateve ndërmjet SHBA dhe Shqipërisë, për rrjedhojë nuk mund të jepte një përgjigje mbi notën amerikane, derisa traktatet në fjalë të gjendeshin. Mirëpo, traktatet ekzistonin, ndaj USG e paralajmëroi menjëherë qeverinë shqiptare se ajo nuk ishte në gjendje të procedonte me vendosjen e marrëdhënieve diplomatike me autoritetet ekzistuese shqiptare, derisa ajo të merrte sigurimet e kërkuara, për sa i përket statusit të traktateve dhe marrëveshjeve në fuqi ndërmjet SHBA dhe Shqipërisë deri më datë 7 prill 1939.
Kështu, pikërisht në momentin kur mendohej se çështja e njohjes ishte në rrugën e zgjidhjes, kemi një zhvillim të ri të papritur, që vinte nga qëndrimi intransigjent dhe i frikësuar i Enverit ndaj implikimeve të mëparshme të traktateve ndërmjet Shqipërisë dhe SHBA dhe angazhimeve ndërkombëtare pararendëse të këtij vendi, traktate që në bllok ishin hedhur poshtë nga kongreset e FNÇ. Pas këtij momenti, njohja u fut në një rrugë pa krye. Më datë 14 janar 1946, përfaqësuesi i Misionit Amerikan në Tiranë, Jacobs, iu drejtua me një notë Enver Hoxhës dhe Dr. Omer Nishanit. Së bashku me notën atyre iu dorëzua edhe një paketë e fotokopjeve të secilës prej katër konventave dhe marrëveshjeve të tjera, tre të parat të arritura mes dy qeverive dhe e katërta një traktat ndërkombëtar. Por asgjë nuk ndryshoi në qëndrimin e Enver Hoxhës, që tani, përveç konsolidimit të pushtetit në zgjedhjet e 2 dhjetorit 1945, kishte marrë edhe përkrahjen sovjetike.
Në lidhje me marrëdhëniet me britanikët historia vazhdon kështu: me datë, 23 nëntor 1945, Hodgson e njoftoi Hoxhën se FO kishte marrë vendimin se mbi bazën e garancive mbi mbajtjen e zgjedhjeve të lira në Shqipëri, ajo do të ishte e përgatitur të njihte administratën shqiptare si një Qeveri e Përkohshme e Shqipërisë dhe do të procedonte me shkëmbimin e përfaqësuesve diplomatikë. Mr. Rapp u caktua si ministër i Mbretërisë së Bashkuar të Britanisë së Madhe në