Prej 35 vitesh në Francë, kush është shkencëtari shqiptar Ndue Kanari
Që nga viti 1988 është "Senior Researcher" në Universitetin e Lorenës dhe autor i tri patentave ndërkombëtare
Francë për një vit dhe pas kthimit tha do ndjekim procedurën për pranim në Parti. Kishte të njëjtin mendim me mua, por unë se shprehja dot sepse e dija përfundimin...
Kur shkuat në Francë dhe si ndodhi që qendruat atje? Kërkues shkencor pranë Institutit Nacional Politeknik të Lorenës.
Siç e thashë më parë, kisha mbrojtur rusishten, por të shkojë në Francë për 10 muaj, të paktën duhej të dije të komunikoje në gjuhën e Molierit. Universiteti i Tiranës në bashkëpunim me Ministritë ( kishte edhe kandidatë të tjerë të profesioneve të ndryshme) organizoi kurse intensive 4 - 5 muaj të gjuhës frënge, matematikës, informatikës dhe filozofisë. Nga Mirdita ishte edhe një inxhinier metalurg i mirënjohur, Frederik Përdoçi. Hartuam programin e stazhit me drejtuesit e drejtorisë së metalurgjisë, që në fakt ishte aq i gjërë që jo vetem për 1 vit, por as për 5 vite nuk realizohej dot. Pastaj vinte ana administrative, formularët bashkë me listën e notave të Universitetit dhe programi shkencor që niseshin për në Ambasadën tonë në Paris, e cila merrej me gjetjen e Universiteteve dhe Qendrave të kërkimeve shkencore që i përshtatej programit të kandidatit. Gjatë këtyre procedurave pata ndihmën e palodhur dhe dashamirëse të pedagogëve të Universitetit të Tiranës. Po ashtu me sa duket kësaj here ia kisha hedhur "filtrit" të Ministrisë së Punëve të Brendshme, ngaqë u pajisa me pasaportë ( lëshuar me 03 shtator 1988) për jashtë shtetit dhe me vizën franceze ( lëshuar me 05 tetor 1988). Në ato kohë dalja jashtë shtetit për specializim shkencor për këdo, e sidomos për një fshatar të "sfilitur" si unë, ishte një ngjarje për t'u shënuar. Sidoqoftë, nisjen drejt Francës e besova vetëm kur hipa në avionin "Malev" me 8 tetor 1988 për të zbritur në Budapest e për tu nisur të nesërmen për Paris. Më në fund, për të arritur me tren në destinacionin final, Nancy të Lorenës. Duke qenë se zona e Lorenës kishte përvojë të hershme në fushën e minierave dhe të metalurgjisë, shkollat dhe laboratoret kushtuar këtyre fushave ishin të shumta dhe të një niveli të lartë, veçanërisht me një bazë eksperimentale të fuqishme. Po ashtu, të shumtë ishin edhe studentët e huaj duke përfshirë edhe ata nga vendi ynë që më ndihmonin për jetën e përditshme jashtuniversitare. Më gjithë vështirësitë e para të gjuhës, u ambientova dhe u integrova me aktivitetin shkencor të laboratorit të Institutit Nacional Politeknik të Lorenës - INPL, sot Universiteti i Lorenës - UL. Në diskutimet që bëja me kolegët dhe drejtuesit e laboratorit arrita të kuptoja se ana teorike e programit mësimor të Universitetit të Tiranës ishte e krahasueshme me atë të shkollave në Francë, gjë që më inkurajoi për të ardhmen. Drejtuesit e qendrës shkencore, prof. P. Blazy e Dr. I. Gaballah, duke vlerësuar aktivitetin tim në laborator, më propozuan që pas stazhit të përgatisja doktoraturën, por u shpjegova, që sipas ligjishmërisë së asaj kohe në vendin tonë, duhet të kthehesha patjetër pas përfundimit të specializimit njëvjeçar. Këtu spikat ndihma e pashembullt e Dr. I. Gaballah ( me origjinë egjyptiane, që është ndarë kohët e fundit nga jeta), i cili u lidh me Ambasadën tonë në Paris, u drejtoi shkresa zyrtare duke vënë në dukje "kapacitetin" tim dhe duke kërkuar lejen e qëndrimit në Francë. Të njëjtën gjë bëri edhe me drejtorinë e ISPM Elbasan dhe me Universitetin e Tiranës. Ambasadori ynë në Paris K. Nushi, një nga diplomatet më të njohur të asaj kohe dhe këshilltari i bashkëpunimit arsimor e shkencor me Francën M. Spiro, një njëri që rrezatonte dhe meritonte respekt, patën rastin të vijnë në Nancy dhe të takohen me shefat e qendrës shkencore. Përgëzuan punën time dhe mbështetën më kënaqësi përspektivën e qëndrimit tim në Francë. Më vonë ( 1991), me Dr. I. Gaballah patëm
mundësinë të vizitojmë, në ato kohë te vështira, ISPM- Elbasan, Universitetin e Tiranës, Uzinën e Laçit, si dhe të kalonim ca çaste tek dheu im në Shpërdhazë të Kaçinarit. Si përfundim, mbrojta doktoraturën përballë një jurie internacionale duke marrë titullin doktor i INPL me vlerësimin maksimal dhe përgëzimet e jurisë. Pas një aktiviteti intensiv të kërkimeve shkencore në fushën e ferrateve dhe një sëri publikimesh në revista të njohura internacionale, mbrojta diplomën "Habilitation à Diriger des Recherches- HDR" ( INPL, 23 tetor 2000) që është diploma më e lartë universitare franceze.
Njiheni si shkencëtar, cila është konkretisht fusha juaj kërkimore- shkencore?
Para së gjithash, ndjehem krenar që megjithëse kam zhvilluar gati tërë veprimtarinë hulumtuese në Francë, i qëndrova besnik diplomës ( Inxhinier metalurg - Tiranë) dhe viteve të para të punës në ISPM - Elbasan. Dua të shtoj gjithashtu që punimet eksperimentale, në kuadrin e doktoraturës, i bëja mbi kampionë ( koncentrat bakri e kromi) me origjinë të fabrikave të pasurimit të vendit tonë. Në përgjithësi fusha e kërkimeve shkencore ka të bëjë me proceset metalurgjike të nxjerrjes dhe përpunimit të metaleve ose për ta zhvilluar pak më shumë, mund të përmendim temat e mëposhtme: Transformimet kimike dhe termike të lëndëve të para dhe mbetjeve industriale ( zhvillime termodinamike dhe kinetike të reaksioneve heterogjene); Trajtimi i mbetjeve industriale, dekontaminimi i efluenteve dhe zhvillimi i proceseve të lidhura me problemet mjedisore. Përdorimi i klorifikimit për të rikuperuar metalet e dobishme ose për të sintetizuar komponime të reja ( sinteza e ferrateve të metaleve alkaline që përmbajnë hekurin në gjendje gjashtë valente). Vazhdoj të kontriboj për menaxhimin e mbetjeve industriale dhe rikuperimin e metaleve me vlerë sipas një plani strategjik të përqëndruar në: ( a) trajtimi i mbetjeve dhe stoqeve historike; ( b) ndërhyrja në skemat teknologjike për të përpunuar mbetjet brenda procesit; ( c) konceptimin e proceseve të reja për të tentuar drejt proceseve të pastra më të ashtuquajtura "zero" mbetje industriale. Pjesa më e madhe e kërkimeve shkencore është realizuar në kuadër të projekteve të kërkimeve të tipit fondamental/ aplikues me Bashkimin Europian, Agjencinë Nacionale të Kërkimit në Francë si dhe me kompani të ndryshme industriale në Francë dhe Europë. Një tjetër aspekt i suksesit të kërkimit shkencor është valorizimi editorial. Jam autor ose bashkautor i më shumë se 250 publikimeve, raporteve teknike, komunikimeve dhe prezantimeve në konferenca shkencore internacionale ( në SHBA, Kanada, Brazil, Japoni dhe në një numër të konsiderueshëm të vendeve europiane). Jam gjithashtu editor i ftuar i revistës "Materials" - MDPI dhe recensues i rreth 30 revistave të njohura shkencore ndërkombëtare.
Nuk është aspak "legjendë" por realitet, të paktën dy patenta të njohura ndërkombëtare në fushën e ferrateve mbajnë autorësinë Tuaj? A ka terren dhe a ekzistojnë mundësitë që ato të zbatohen në Shqipëri?
Eshtë e vërtetë që përgatitja e komponimeve që përmbajnë hekurin në valencë të rrallë dhe pak të njohur Fe6+ ( zakonisht hekuri është në gjendje valence Fe°, Fe2+ dhe Fe3+), thënë ndryshe "ferratet e metaleve", ka qënë dhe ngelet një nga fushat prioritare të studimeve të mija. Ishte një nga temat e diplomës time të dytë që kam marrë në INPL. Pikërisht dhe dy patentat ndërkombëtare janë bazuar në metoda unike avancur nga këto studime. Ferratet janë substanca kimike me një përspektivë të ndritur në sajë të karakterit super- oksidues e të respektueshëm për mjedisin, dhe të cituara në gjuhën shkencore shekspiriane si: "environmentally friendly oxidant", "green oxidant", "strong oxidant", "novel oxidizing agent" "poëerful oxidant" and "super- iron battery"... Nga ana teknike metoda e propozuar është e thjeshtë dhe e realizueshme. Megjithatë, duke qenë besnik ndaj së vërtetës dhe për të mos projektuar ide euforike, jemi akoma në kërkime dhe studime të tjera shkencore që do çojnë në uljen e kostos së prodhimit të këtyre substancave, gjë që do ta bënte komerciale metodën e propozuar.
Në vitin 2021, Universiteti Bujqësor i Tiranës Ju ka nderuar me titullin "Doktor Honoris Causa"?
Me Universitetin Bujqësor të Tiranës ( UBT) ka një histori më se 30- vjeçare bashkëpunimi. Me pedagogun e UBT prof. Sulejman Sulçe kemi ardhur në të njëjtën kohë në Francë dhe kthimi i tij në UBT, pasi mbrojti doktoraturën në INPL, hapi një rrugë bashkëpunimi në mes UBT e INPL. Pastaj prof. Seit Shallari mbrojti po ashtu ( në 1998) doktoraturën e INPL e ndjekur nga mbrojtja e doktoraturës se prof. Aida Bani në të njëjtin institucion në 2009. Bashkëpunimi mori hov të paparë me projektet të quajtura "TEMPUS" ( financuar nga Bashkimi Europian në fillimin e vitit 2000) dhe që synonin ristrukturimin e programeve të mësimdhënies si dhe përgatitjen e kuadrit të UBT për menaxhimin e mjedisit. Senati Akademik i UBT i drejtuar nga rektori i ketij Universiteti, prof. Fatbardh Sallaku unanimisht me ka akorduar titullin "Doktor Honoris Causa". Siç e theksova në fjalën e rastit të një ceremonie madhështore organizuar nga UBT në Tiranë, më 31 tetor 2021: "Pa asnjë notë ekzagjerimi, ky titull është më i bukuri, është një nder i lartë dhe një thesar i vërtetë për mua! Kështu, u bëra edhe de jure pjesë e historisë së UBT, duke ia dedikuar atij edhe sukseset e mia".
Dimë ndërkohë që keni marrë nderime nga disa institucione kërkimore ndërkombëtare?
Po, është e vërtetë. Në vitin 2001, jam nderuar me çmimin "Extraction and Processing Science Award - 2001" i dhënë nga një prej organizatave më prestigjoze ndërkombëtare të shkencëtarëve dhe inxhinierëve në fushën e mineraleve, metaleve dhe materialeve ( TMS- Minerals, Metals & Materials Society, USA). Më vonë, në 2012, më është atribuar çmimi "The International Aëard Scientific and Technological Innovation" nga Alpha Recyclage - Ëasteeng12 për punën shkencore në reciklimin e mbetjeve të automobilave të përdorur me anë të metodave termike. Njohja dhe vlerësimi i aktivitetit të ekspertizës dhe recenzimit të më shumë se 230 artikuj shkencorë ( veçanërisht të grupeve editoriale si "Elsevier", "Springer" e "MDPI") janë tashmë pasqyruar në çmimet e tjera ndërkombëtare të atribuara në 2013 dhe 2016 "The International Certificate of Excellence in Reviewing" nga grupi editorial Elsevier dhe në 2019 "The International Aëard ( Top peer revieëer)" nga "Ëeb of Science Group" dhe "Publons".
A ka shfaqur interes Akademia e Shkencave e Shqipërisë ndaj veprimtarisë Suaj shkencore?
Në parim, Akademia e Shkencave, kudo qoftë, është një institucion që bashkon ajkën e përsonaliteteve shkencore që kanë një vizion global dhe inteligjent në fushat përkatëse. Pastaj varet se cilat janë fushat prioritare dhe kriteret e vlerësimit të Akademisë së Shkencave ndaj veprimtarisë shkencore të çdonjërit prej nesh, që mund të shpjegojë këtë anashkalim logjik.
Një pyetje e fundit, por që mund të ishte e fillimit, cila është familja Juaj sot?
Familja ime sot përbëhet nga pesë anëtarë. Bashkëshortja, Rexhina, vjen nga fshati Shëngjergj, Kaçinar. Ka mbaruar mësuesi, cikël i ulët në Shkodër. Kemi tre fëmijë ( dy vajza dhe një djalë) të shkolluar dhe që frëngjishten e kanë gjuhë të dytë! Dy më të mëdhenjtë po ecin në gjurmët e mia: Kristiana ka mbaruar inxhinieri ushqimore e Mark është akoma student po në inxhinieri, ndërsa "vogëlushja" Adriana është ende në shkollë të mesme. Rexhina punon në një shkollë fillore të specializur. Në veçanti, rezultatet e fëmijëve tanë në shkollë i dedikohen punës së tyre dhe përkushtimit të palodhur të bashkëshortes nga që unë me një etje të dikurshme për t'u bërë mësues s'ia arrita kurrë! Bëjmë një jetë krejt modeste si familje. Në Franë e vetmja pasuri e paluajtshme që kemi është një apartament 100 m2 në të cilin banojmë. Përveç kushteve të favorshme për karrierën time shkencore, një gjë përfituese apo lehtësuese për mua është ajo që fëmijët kanë të drejtën të shkollohen në Francë ( pa ose me pak shpenzime), që për çdo shqiptar ishte dikur një ëndërr...