Ambasadori armen: Nevojë për paqe të qëndrueshme
Tigran Mkrtchyan: Të flasësh për terrorizëm është thjesht marrëzi dhe është po aq e rreme sa truket e tjera antiarmene nga Azerbajxhani
Tigran Mkrtchyan është Ambasador i Jashtëzakonshëm dhe Fuqiplotë i Armenisë në Greqi, Qipro dhe Shqipëri. Ai ka një BA në Histori dhe Master në Historinë Botërore ( i specializuar në Historinë e Lashtë) nga Universiteti Shtetëror i Jerevanit, një M. Phil në Marrëdhënie Ndërkombëtare nga Universiteti i Kembrixhit dhe një Ph. D. në shkenca politike nga Universiteti ruso- armen ( sllav).
Z. Ambasador, spastrimi etnik i Artsakhut ka çuar në eksodin e më shumë se 100,000 njerëzve. Cila është gjendja e tyre? Si po e përballon Armenia këtë krizë humanitare?
Armenët e zhvendosur me forcë nga Nagorno- Karabakh janë të mbijetuar të bllokadës dhjetë mujore dhe agresionit të fundit ushtarak të Azerbajxhanit. Shumë prej tyre kanë probleme serioze shëndetësore si pasojë e kequshqyerjes disamujore dhe mungesës së kujdesit të duhur mjekësor. Shumë kanë edhe probleme psikologjike. Të gjithë kësaj i shtohen edhe problemet sociale, pasi shumë prej tyre janë larguar me nxitim nga shtëpitë pa marrë para dhe sende me vlerë.
Për të adresuar nevojat e këtyre personave të zhvendosur, qeveria e Republikës së Armenisë ka nisur tashmë programe ndihme nga buxheti i shtetit. Qeveria e Armenisë ka marrë dhe miratuar vendime të shumta që synojnë adresimin e çështjeve të punësimit, arsimit, bursave dhe pensioneve për refugjatët e zhvendosur me forcë. Këto vendime po zbatohen përmes programeve të veçanta të organeve përkatëse të qeverisë.
Aktivitete afatmesme po planifikohen gjithashtu për të siguruar një jetesë të qëndrueshme për refugjatët. Armenët e Nagorno- Karabakut janë popullsia indigjene e asaj zone, për më shumë se tre mijëvjeçarë, ata kanë jetuar vazhdimisht në këtë pjesë të botës dhe ne dhe komuniteti ndërkombëtar nuk mund ta harrojmë dhe as ta injorojmë këtë çështje. Me keqardhje po përmend se prej muajsh kemi paralajmëruar nga të gjitha platformat e mundshme dhe përmes çdo kanali të mundshëm zyrtar dhe jozyrtar se Azerbajxhani do të bënte gjithçka për t'i nënshtruar më shumë se 100,000 armenë të Nagorno Karabakut në spastrim etnik. Fatkeqësisht, komuniteti ndërkombëtar nuk ndërmori hapa të prekshëm për ta parandaluar atë dhe vendimet e GJND- së ( Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë) mbetën në letër. Që nga dita e parë, ne kemi bashkëpunuar ngushtë me partnerët tanë ndërkombëtarë, agjencitë e OKB- së dhe vende të ndryshme. Ndihma është njoftuar nga Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq, Bashkimi Evropian, Qeveria e SHBA- së përmes USAID- it dhe agjencive të Kombeve të Bashkuara. Ne u jemi mirënjohës të gjithë partnerëve tanë ndërkombëtarë, dhe BE- së dhe vendeve anëtare të saj në veçanti, për ndihmën humanitare gjatë këtyre ditëve sfiduese për Armeninë dhe armenët e Artsakhut.
Po në lidhje me trashëgiminë kulturore armene: kishat, manastiret, kaçkarët ( pllaka guri me kryq te gdhendura)? A ka pasur tashmë ndonjë deklaratë apo mbështetje praktike nga UNESCO për mbrojtjen e kësaj trashëgimie kulturore?
Një trashëgimi e madhe historike, kulturore dhe shpirtërore ka mbetur në Nagorno- Karabakun e shpopulluar, i cili është nën kërcënim serioz. Kryqet e kupolave të kishës së Stepanakertit tashmë janë hequr. Fatkeqësisht, ne e dimë nga përvoja se çfarë ndodh me trashëgiminë historike dhe kulturore armene në territoret nën kontrollin e Azerbajxhanit. Vetëm shikoni Nakhijevanin, shkatërrimin e kaçkarëve mesjetarë të Nakhijevanit, si dhe ngjarjet e dhimbshme që ndodhën pas luftës 44- ditore - shkatërrimi i Kanach Zham ( Kisha e Gjelbër), Shën Ghazanchechots në Shushi, manastiri i Spitak Khach ( Kryqi i Bardhë) në Hadrut, si dhe përdhosja e një numri gurësh varresh fatkeqësisht nuk ngjall optimizëm. Sidomos kur e gjithë kjo ndodh në prani të një vendimi të GJND- së, që detyron Azerbajxhanin "të marrë të gjitha masat e nevojshme për të parandaluar dhe ndëshkuar aktet vandaliste dhe përdhosje të drejtuara kundër trashëgimisë kulturore armene, duke përfshirë kishat dhe vendet e tjera të kultit, monumentet, monumentet, varrezat dhe artefaktet".
Edhe kur nuk ka shkatërrim, identiteti armen i artefakteve kulturore dhe arkitekturës shtrembërohet. Shumë monumente të kulturës së krishterë mesjetare armene, si Manastiri Amaras ( shek. 4- 5), Manastiri Dadivank ( shek. IX), Katedralja Gandzasar ( shek. XIII) dhe shumë objekte të tjera fetare armene, u janë konfiskuar armenëve. Përkufizimi origjinal i krimit të gjenocidit, siç u prezantua nga Raphael Lemkin, i dha gjenocidit kulturor qendren e vëmendjes. Si koncept ligjor në të drejtën ndërkombëtare, gjenocidi kulturor u krijua si një nënkategori, ose aspekt, i gjenocidit - përpjekje për të shkatërruar në mënyrë sistematike dhe me dashje një grup - krahas gjenocidit fizik dhe gjenocidit biologjik. Ai tregonte shkatërrimin e strukturave kulturore të prekshme ( të tilla si vendet e besimit), si dhe të paprekshme ( siç është gjuha). Kjo është ajo që ne kemi qenë dëshmitarë të ndodhjes në Azerbajxhan gjatë dekadave të fundit
dhe aktualisht në Nagorno- Karabakh.
Azerbajxhani ende refuzon t'i japë të drejta aksesi misionit faktmbledhës të UNESCO- s në Nagorno- Karabakh dhe territoret fqinje për të kryer një inventar të vlerave kulturore më të rëndësishme të propozuara nga Drejtori i Përgjithshëm i UNESCO- s në nëntor 2020 si parakusht për mbrojtjen efektive të trashëgiminë e rajonit. Unë me të vërtetë shpresoj që këtë herë organizatat ndërkombëtare, veçanërisht UNESCO, do të veprojnë realisht brenda mandatit të tyre dhe do të jenë në gjendje të parandalojnë gjenocidet e reja kulturore. Në këtë drejtim, dua të theksoj një pikë domethënëse. Azerbajxhani nuk shkatërron thjesht trashëgiminë historike dhe kulturore. Azerbajxhani pastron gjurmët armene nga Nagorno- Karabakh, sepse kjo trashëgimi historike dhe kulturore është dëshmia më domethenese që armenët kanë jetuar në Karabakh për mijëra vjet.
Disa nga udhëheqësit e Republikës së Artsakhut janë arrestuar nga Azerbajxhani dhe janë akuzuar për terrorizëm. A ka ndonjë mundësi për t'i kthyer ata në Armeni? A ka ndonjë organ ndërkombëtar që e mbështet qeverinë armene në këtë rast?
Të flasësh për terrorizëm është thjesht marrëzi dhe është po aq e rreme sa truket e tjera antiarmene nga Azerbajxhani. Unë mendoj se kthimi i robërve armenë, dhe veçanërisht udhëheqësve të Nagorno- Karabakut, do të jetë i mundur vetëm nën presionin e fortë të komunitetit ndërkombëtar. Aktualisht, vetëm KNKK ( Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq) na mbështet në këtë çështje, në atë masë që viziton robërit dhe transmeton rregullisht informacione për gjendjen e tyre shëndetësore.
Më 4 tetor, Republika e Armenisë apeloi në Gjykatën Evropiane të të Drejtave të Njeriut ( GJEDNJ) me një kërkesë për të detyruar Azerbajxhanin të lirojë ish- udhëheqësit e tanishëm dhe të arrestuar të Nagorno- Karabakut.
Çfarë mendoni se arsyeton heshtjen ose mosinteresimin e dukshëm për atë që ndodhi në Artsakh nga komuniteti ndërkombëtar dhe media kryesore?
Ajo që ndodhi në Nagorno- Karabakh është një krim i tmerrshëm. Njerëzit jo vetëm që iu nënshtruan spastrimit etnik, por edhe u privuan nga atdheu i tyre. Arsyet e heshtjes nga komuniteti ndërkombëtar dhe mediat kryesore janë shumështresore. Së pari, doli që sot, për fat të keq, për komunitetin ndërkombëtar, nafta dhe gazi i Azerbajxhanit janë më të rëndësishme se të drejtat e armenëve për të jetuar në atdheun e tyre historik ( ne nuk mund ta ngrohim Evropën në dimër). Por, paralelisht me këtë, mendoj se nuk është më pak e rëndësishme që bota është gjetur në një vorbull të tmerrshme ndryshimesh, e sidomos zhvillimesh negative, dhe komuniteti ndërkombëtar dhe media nuk arrijnë të reagojnë siç duhet ndaj të gjitha zhvillimeve. Rendi botëror po riformësohet mjaft shpejt dhe si rrjedhojë, marrëdhëniet ndërkombëtare po transformohen në nivele dypalëshe dhe shumëpalëshe. Unë mendoj se problemi vjen nga fakti se zgjidhja e problemeve me përdorimin e forcës është bërë normë dhe tolerohet, dhe është e tmerrshme pasi kjo nuk është bërë kurrë per te zgjidhur problemet. problemet. Ne mund të gjendemi përballë një kutie të hapur të Pandorës nëse nuk flasim kundër këtyre krimeve. Paqja nuk vendoset me luftë, sepse kjo e fundit, përdorimi i forcës, apo edhe kërcënimi i forcës, janë vetë shkelje të rënda të së drejtës ndërkombëtare. Nuk mund të vendosësh rregull duke shkelur rrënjët e atij rendi. Pretendimi se forca mund të çojë në paqe të udhëheqjes së Azerbajxhanit njihet në gjuhën e logjikës dhe filozofisë si argumentum ad absurdum ( argument për absurditet). Dhe është e habitshme që përfaqësuesit e këtij vendi po e përsërisin këtë pretendim jashtë vendit pa e kuptuar se sa qesharake tingëllojnë pretendime të tilla.
Azerbajxhani tani kërkon një korridor ekstraterritorial përmes Syunikut nga Armenia, me mbështetjen turke dhe pasivitetin rus. Duke qenë se ka pasur "carte blanche" deri më tani, a mendoni se Azerbajxhani mund të përpiqet ta pushtojë ushtarakisht këtë korridor?
Retorika e Azerbajxhanit ndaj Armenisë ka qenë vazhdimisht agresive dhe luftarake. Sipas deklaratës së 7 dhjetorit, Azerbajxhani pranoi të lirojë 32 ushtarakë armenë dhe Armenia, nga ana e saj, ra dakord të lirojë dy ushtarakë azerbajxhanas. Kishte edhe disa angazhime të tjera të ndërsjella. Gjithashtu, u rikonfirmua synimi i palëve për të normalizuar marrëdhëniet dhe për të arritur një marrëveshje paqeje mbi bazën e integritetit territorial dhe sovranitetit. Kjo duhet të nënkuptojë lirimin e të gjithë robërve nga Azerbajxhani, tërheqjen e forcave të Azerbajxhanit nga territoret e pushtuara të Armenisë ( deri më tani, afër 200 kilometra katrorë tokë armene është nën pushtimin e Azerbajxhanit), përfundimi me sukses i punimeve të përcaktimit të kufijve dhe refuzimi i çdo pretendimi në korridoret ekstraterritoriale.
Kjo duhet të nënkuptojë gjithashtu vënien pas fushatës propagandistike të "Kthimit të Madh në Azerbajxhanin Perëndimor", një projekt fatkeq i sponsorizuar nga shteti, i cili vë në pikëpyetje vetë ekzistencën e Armenisë, promovon tezën se armenët janë të ardhur në rajon kundër të gjitha dëshmive historike. Në përgjithësi, kjo duhet të nënkuptojë lënien mënjanë te pretendimeve absurde ndaj Armenisë në Azerbajxhan. Ne nuk mundemi të fillojmë debatet historike tani, por nuk mund të lejojmë askënd të vërë në dyshim historinë tonë. Për Republikën e Armenisë, ruajtja e integritetit territorial të vendit është një vijë e kuqe në rrugën drejt një zgjidhjeje paqësore të çështjeve. Që kur Tukididi tha se "të fortët bëjnë atë që munden dhe të dobëtit vuajnë atë që duhet", kanë kaluar 2500 vjet dhe rregullat e luftës dhe të paqes kanë ndryshuar shumë. Veç kësaj, në të njëjtën histori të historianit më të admirueshëm grek, i forti dhe i dobëti shpesh zëvendësohen. Nuk ka fitues dhe as humbës të përhershëm. Historia është dëshmitare e kësaj. Por ajo që historia ka treguar herë pas here është se paqja arrihet kur ka një prirje për të bërë lëshime dhe kompromis. Ne kemi nevojë për paqe të qëndrueshme dhe jo për cikle të përhershme dhune.
Në rast agresioni të mëtejshëm, a mendoni se përgjigja ndërkombëtare do të ishte ndryshe?
Duke marrë parasysh pasojat e rënda të zgjidhjes së çështjeve nëpërmjet përdorimit të forcës dhe ndjenjës së mosndëshkimit për autorët, komuniteti ndërkombëtar duhet të bëjë çdo përpjekje për të parandaluar çdo lloj përshkallëzimi dhe agresioni ushtarak nga Azerbajxhani. Bota progresive duhet të kuptojë se konflikti në Kaukazin e Jugut është një shembull i gjalle i një përplasjeje të sistemeve të vlerave: nga njëra anë është Armenia demokratike dhe nga ana tjetër është Azerbajxhani i pasur me naftë, por autoritar. Çdo dështim i ri i demokracisë do të sjellë dështime të reja në skajet e tjera të botës dhe do të përkeqësojë më tej situatën anarkike ndërkombëtare. Kjo duhet të ndalet; sa më shpejt, aq më mirë për të gjithë. Nëse agresionet ushtarake të Azerbajxhanit të 2016 dhe 2020 do të kishin marrë një përgjigje të duhur, ne mund të jetonim në një botë tjetër, jo vetëm në fqinjësinë tonë të afërt, por në Lindjen e Mesme dhe pjesë të tjera të botës. Pala armene vazhdon të besojë se, pavarësisht nga të gjitha vështirësitë dhe sfidat, ekziston një shans real për vendosjen e paqes mes dy vendeve, e cila mund të zbatohet nëse të dyja palët kanë vullnet politik. Siç u dëshmua shumë herë më parë, Armenia dëshmoi gatishmërinë e saj të rifillojnë angazhimin në negociata, të udhëhequr nga parimet e mëposhtme: njohja reciproke dhe respektimi i integritetit territorial të njëri- tjetrit pa asnjë paqartësi; procesi i ardhshëm i delimitimit në bazë të hartave administrative dhe kufijve më të fundit të Bashkimit Sovjetik; zhbllokimin e komunikimeve rajonale në bazë të respektimit të plotë të sovranitetit dhe juridiksionit të shteteve, dhe parimet e barazisë dhe reciprocitetit. Për të arritur këto synime, qeveria e Republikës së Armenisë ka prezantuar projektin "Udhëkryqet e Paqes". Ky është një plan për të lidhur vendet tona të rajonit me hekurudhat, rrugët, kabllot, tubacionet e gazit, linjat e energjisë elektrike, ose forcimin e lidhjeve ekzistuese. Për momentin nuk kemi asnjë rrugë funksionale, as hekurudhë, kabllo, gazsjellës apo linjë energjetike që funksionon as me Turqinë, as me Azerbajxhanin dhe propozojmë që kjo situatë të ndryshohet pozitivisht. Projekti "Uddhëkryqet e Paqes" do të sjellë përfitime edhe për Gjeorgjinë dhe Iranin, duke përfshirë dypalëshe, si dhe në drejtim të forcimit të lidhjeve me Azerbajxhanin, Turqinë dhe Armeninë. Zbatimi i këtij projekti do të jetë i dobishëm jo vetëm për rajonin tonë, por edhe për tregtinë ndërkombëtare, lidhjen dhe stabilitetin. Dhe shpresoj për mbështetje jo vetëm nga vendet e rajonit por nga komuniteti ndërkombëtar në përgjithësi. Jemi përballë udhëkryqeve shumë të rëndësishme, madje historike.
Rusia ka dështuar në rolin e saj si aleate në CSTO ( Organizata e Traktatit të Sigurisë Kolektive) dhe është rreshtuar me Azerbajxhanin dhe Turqinë. Ku qëndrojnë marrëdhëniet e Armenisë me Rusinë?
CSTO në përgjithësi nuk i ka përmbushur pritshmëritë e Armenisë, për ta thënë butë. Pavarësisht se çfarë loje fjalësh përdoren nga anët e ndryshme, është fakt që detyrimet e traktatit të CSTO nuk janë përmbushur. Nga njëra anë, shkelja e territorit armen dhe pushtimi i territoreve armene nuk u pranuan kurrë si të tilla. Pra, mosveprimi e tregon kete. Nga ana tjetër, deklarata e armëpushimit të vitit 2020 u shkel në disa raste një muaj pas nënshkrimit të saj me shkelje të Azerbajxhanit. Asnjë hap praktik nuk u ndërmor për të parandaluar përkeqësimin e situatës. Për më tepër, sulmet në korridorin e Laçinit dhe bllokada e Nagorno- Karabakut u ndërmorën nën hundën e paqeruajtësve rusë, të cilët supozohej të garantonin sigurinë e korridorit dhe të popullsisë së armenëve të Nagorno- Karabakut. Në të gjitha ato raste, ne pamë dështime evidente dhe përpjekje për të justifikuar ato dështime.
Çfarë aleancash të reja mund të krijojë Armenia për të ardhmen?
Armenia po zhvillon marrëdhënie me shumë vende. Ne kemi zgjeruar bashkëpunimin e partneritetit me BE- në, Shtetet e Bashkuara, bashkëpunimin me Indinë. Ne po zhvillojmë marrëdhënie me botën arabe dhe vendet e Amerikës Latine. Në të vërtetë, marrëdhëniet me vendet e rajonit tonë kanë një rendesi te madhe. Ne kemi marrëdhënie të shkëlqyera me Gjeorgjinë dhe Iranin dhe me të vërtetë shpresojmë të normalizojmë marrëdhëniet me Turqinë. Përfundimisht, edhe marrëdhëniet me Azerbajxhanin duhet të normalizohen.