Gjuha shqipe dhe 10 milionë shqipfolësit

Komunitetet shekullore që flasin dialektet shqiptare dhe shpërndarja në vendet e ndryshme të botës. Huazimet nga anglishtja

Gjuha shqipe është gjuhë dhe degë e veçantë e familjes indo- evropiane që flitet nga rreth 7- 10 milionë njerëz në botë, kryesisht në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoninë e Veriut, por edhe në zona të tjera të Evropës Juglindore, ku ka një popullsi shqiptare, duke përfshirë Malin e Zi dhe Luginën e Preshevës.

Shqipja është gjuha zyrtare e Shqipërisë dhe Kosovës, si dhe gjuhë bashkëzyrtare e Maqedonisë së Veriut. Komunitetet shekullore që flasin dialektet shqiptare mund të gjenden të shpërndara në Kroaci ( arbëreshët në Zarë), Greqi ( arbëreshët në Greqi, Çamëri dhe disa komunitete në rajonet e Maqedonisë Perëndimore dhe Trakës Perëndimore), Itali ( arbëreshët në Italinë Jugore, Sicili dhe Kalabri) si dhe në Rumani dhe Ukrainë. Ekziston po ashtu edhe një diasporë e madhe shqiptare.

SHPËRNDARJA E GJUHËS SHQIPE

Shqipja, si gjuhë moderne, përfaqëson një degë më vete në familjen e gjuhëve indo- evropiane. Shkruhet me shkronja latine. Gjuha shqipe përfshin gjuhën standarde ose gjuhën e njësuar letrare shqipe, e cila u miratua në Kongresin e Drejtshkrimit të Shqipes në vitin 1972 në Tiranë dhe të gjitha dialektet, nëndialektet e të folurat që fliten nga shqiptarët. Gjuha shqipe ka dy dialekte kryesore: gegërishten, toskërishten dhe një kronolekt: arbërishten. Fjalori i shqipes ka disa huazime nga greqishtja e lashtë, si dhe nga latinishtja; huazimet pastaj vazhdojnë nga gjuhët sllavojugore, greqishtja dhe osmanishtja, si dhe nga italishtja e frëngjishtja dhe gjuhët tjera. Aktualisht gjithnjë vijnë duke u shtuar huazimet nga anglishtja.

Shpërndarja gjeografike BALLKAN

Shqipja është gjuha zyrtare e Shqipërisë dhe e Kosovës. Në Maqedoninë e Veriut, shqipja është gjuhë zyrtare në komunat ku shqiptarët përbëjnë më shumë se 20% të popullsisë. Shqipja është gjuha e dytë më e folur në Greqi ( arbërishtja dhe çamërishtja). Gjuha shqipe është në përdorim zyrtar në katër komuna në Mal të Zi ( Ulqin, Tuz, Guci e Plavë dhe tre në Serbi ( Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë). Në Kartën Europiane mbi gjuhët rajonale ose minoritare, gjuha shqipe është e mbrojtur në Serbi ( 2006), Mal të Zi ( 2006), Rumani ( 2007), Bosnjë dhe Hercegovinë ( 2010).

EVROPË

Gjuha arbërishte është gjuha e shqiptarëve në Itali është e mbrojtur me ligj. Po ashtu, përafërsisht 1 milion shqiptarë nga Kosova janë shpërndarë në të gjithë Gjermaninë, Zvicrën dhe Austrinë. Këto janë kryesisht refugjatë nga Kosova që kanë emigruar gjatë Luftës së Kosovës. Në Zvicër, gjuha shqipe është gjuha e shtatë më e folur me 176.293 folës amë.

AMERIKË

Ka një numër të madh folësish shqiptarë në Shtetet e Bashkuara, Argjentinë, Kili, Uruguai dhe Kanada. Disa nga shqiptarët e parë etnikë që mbërritën në Shtetet e Bashkuara ishin arbëreshët. Ata kanë një ndjenjë të fortë identiteti dhe janë unikë në atë që flasin një dialekti tosk arkaik të shqipes së quajtur arbëreshë. Në Amerikën e Veriut ( Shtetet e Bashkuara dhe Kanada) ka rreth 250,000 folës shqiptarë. Shqipja flitet në zonën lindore të Shteteve të Bashkuara në qytete si Neë// York City, Neë Jersey, Boston, Filadelfia, Ohio dhe Detroit. Greater Neë Orleans ka një komunitet të madh arbëresh. Kudo që janë italianët, ka disa arbëreshë të përzier me ta. Arbëreshët amerikanë shpesh janë të padallueshëm nga amerikanët- italianë për shkak të asimilimit në bashkësinë italiane amerikane. Në Argjentinë janë pothuajse 40,000 folës shqiptarë, kryesisht në Buenos Aires.

AZI DHE OQEANIA

Përafërsisht 5- 7 milionë njerëz me prejardhje shqiptare jetojnë në Turqi dhe më shumë se 500.000 njohin prejardhjen, gjuhën dhe kulturën e tyre. Ka megjithatë vlerësime të tjera që vendosin numrin e njerëzve në Turqi me prejardhje shqiptare dhe ose sfondin lart në 10- 12 milionë. Megjithatë, shumica dërrmuese e kësaj popullate është e asimiluar dhe nuk ka më rrjedhshmëri me gjuhën, megjithëse një komunitet i gjallë shqiptar mban identitetin e saj të veçantë në Stamboll deri më sot. Në Egjipt ekzistojnë rreth 18,000 shqiptarë, kryesisht toskërishtfolës. Shumë prej tyre janë pasardhës të Janezarit të Muhammed Ali Pashës, një shqiptar që u bë Valiu dhe vetëdeklaruar Khedive i Egjiptit dhe Sudanit. Përveç dinastisë që ai krijoi, një pjesë e madhe e ish- aristokracisë egjiptiane dhe sudaneze ishte me origjinë shqiptare. Përveç emigrantëve të fundit, ka edhe komunitete më të vjetra diasporike në të gjithë botën. Shqipja flitet edhe nga komunitetet e diasporës shqiptare, që banojnë në Australi dhe Zelandë të Re.

DIALEKTET

Dy dialektet kryesore të gjuhës shqipe janë gegë në veri dhe toskë në jug, të ndara afërsisht nga lumi Shkumbin. Gegërishtja dhe toskërishtja janë degëzuar për së paku një mijëvjeçar dhe format e tyre më pak ekstreme janë ndërsjellash të kuptueshme. Gegërishtja ka nënvariantet më të dallueshme, prerjet të cilat janë lloje më veriore dhe lindore, që përfshinë ato të qyteteve të Shkodrës, rajonin e Maqedonisë së Veriut Verilindore, Kosovën, Malin e Zi, Serbinë dhe fshatin e izoluar Arbanasi ( jashtë Zarës) të bregut të Kroacisë, Dalmacisë. "Arbanasi" i themeluar në fillimin e shekullin XVIII nga refugjatët nga rajoni rreth qytetit bregdetar të Malit të Zi, Tivarit, ka rreth 17.000 folës të gjuhës shqipe. Toskërishtja dhe gegërishtja kanë dallime fonetike, morfologjike apo dallime në fjalor. Dallimet fonetike janë të pakta dhe disa nga to janë: â hundore e gegërishtes me ë- në e toskërishtes ( nâna - nëna; bâni - bëri) n- ja e gegërishtes me rnë e toskërishtes ( syni - syri) etj. Ato morfologjike toskëgegë: të punoj - me punue etj.. Disa nga dallimet në fjalor toskërisht- gegërisht janë: dhelpër - skile, gjalpë - tlyn, fshat- katund etj.. Të gjitha dialektet e folura shqipe në enklavat italiane dhe greke janë variantet e toskërishtes dhe duket se janë të lidhura më së afërmi me dialektin e Çamërisë dhe të bregdetit në jugun e Shqipërisë. Enklavat italiane - rreth 50 fshatra të shpërndarë - me siguri janë gjetur nga emigrantët nga sundimi i Turqisë në Greqi. Disa dialekte të largëta dhe të izoluara të origjinës jugore të toskërishtes fliten në Bulgari dhe Trakinë turke, por nuk ka të dhëna të sakta. Gjuha ende përdoret në Madritsa, Bulgari, në kufirin afër Edirnesë dhe në përfundim të këtij fshati që po mbijeton në Mandres, afër Kilkis në Greqi, që daton nga Lufta Ballkanike. Një enklavë toskërisht afër Melitopolit në Ukrainë shfaqet vendosja e fundme nga Bullgaria. Dialektet shqiptare nga Istria, për të cilin ekziston një tekst dhe nga Sreim, për të cilin nuk ekziston asnjë tekst janë zhdukur.

DREJTSHKRIMI

Gjuha shqipe është shkruar duke përdorur shumë alfabete të ndryshme që nga regjistrimet më të hershme të shekullit të 14- të. Historia e ortografisë së gjuhës shqipe është e lidhur ngushtë me orientimin kulturor dhe njohuritë e disa gjuhëve të huaja midis shkrimtarëve shqiptarë. Të dhënat më të hershme të shkruara shqipe vijnë nga gegërishtja në alfabete të improvizuara bazuar në karaktere italiane ose greke dhe nganjëherë në arabisht. Fillimisht, dialekti tosk ishte shkruar në alfabetin grek dhe dialekti geg u shkrua në sciptn latin. Të dyja dialektet ishin shkruar edhe në versionin turk të shkrimit arab, cirilik dhe disa alfabete lokale ( Elbasan, Vithkuqi, Todhri, Veso Bej, Jan Vellara dhe të tjerë. Më konkretisht, shkrimtarët nga Shqipëria e Veriut dhe nën ndikimin e kishës katolike përdorën letra latine, ata në Shqipërinë e Jugut dhe nën ndikimin e kishës ortodokse greke përdorën letra greke, ndërsa të tjerët në të gjithë Shqipërinë dhe nën ndikimin e Islamit përdorën shkronja arabe. Kishte përpjekje fillestare për të krijuar një alfabet origjinal shqiptar gjatë periudhës 1750- 1850. Këto përpjekje u intensifikuan pas Lidhjes së Prizrenit dhe kulmuan me Kongresin e Manastirit, të mbajtur nga intelektualët shqiptarë nga 14 deri më 22 nëntor 1908, në Manastir, i cili vendosi se cili alfabet do të përdorte dhe çfarë do të ishte drejtshkrimi standard shqiptar. Kështu mbetet gjuha letrare. Alfabeti është alfabeti latin me shtimin e shkronjave ( ë), ( ç) dhe: dh, th, xh, gj, nj, ng, ll, rr, zh dhe sh.

Shqipja, si gjuhë moderne, përfaqëson një degë më vete në familjen e gjuhëve indo- evropiane. Shkruhet me shkronja latine. Gjuha shqipe përfshin gjuhën standarde ose gjuhën e njësuar letrare shqipe, e cila u miratua në Kongresin e Drejtshkrimit të Shqipes në vitin 1972 në Tiranë dhe të gjitha dialektet, nëndialektet e të folurat që fliten nga shqiptarët. Gjuha shqipe ka dy dialekte kryesore: gegërishten, toskërishten dhe një kronolekt: arbërishten. Fjalori i shqipes ka disa huazime nga greqishtja e lashtë, si dhe nga latinishtja; huazimet pastaj vazhdojnë nga gjuhët sllavo- jugore, greqishtja dhe osmanishtja, si dhe nga italishtja e frëngjishtja dhe gjuhët tjera.