Fotografi Gjon Mili, ky magjistar i dritës
Me aparatin në dorë, nga SHBA në Europë. Mili përjetësoi patriarkët e mëdhenj të letrave, si Sartri dhe Mileri dhe ikonat e bukurisë
Një nga emrat e mëdhenj që na bën krenarë dhe qëndron plot shkëlqim në historinë e fotografisë botërore, krahas artistëve Edward Steichen, Alfred Stiegliz, Man Ray, Henri Cartier- Bresson, Moholy Nagr, Walker Evans, Dorothea Lange, Raymond Depardon, Robert Capa etj., është edhe shqiptaro- amerikani Gjon Mili ( 1904- 1984).
Talenti marramendës i tij, kapaciteti teknik, përvoja personale, nuhatja për të gjetur të bukurën dhe për ta përjetësuar atë, "gjuetia" për të portretizuar personazhe historike si dhe ngjarje të përmasave planetare, aftësia për të sfiduar përmasën e kohës dhe konceptin e lëvizjes, mjeshtëria e pashoqe në përdorimin e dritës, filozofia e tij imponuese për artin e fotografisë, të gjitha këto cilësi e rreshtojnë Gjon Milin në radhën e fotografëve më të shquar të botës.
Vepra fotografike e tij, e shtrirë në gjysmë shekulli, shquhet për risitë e shumta dhe vizionin bashkëkohor. Mili përcolli te brezat e tjerë fotografë trashëgiminë e tij teorike në fushën e elektronikës dhe fizikës, pasurinë dhe zotërimin absolut të teknikës, pasionin dhe dashurinë e tij të spikatur për artin e fotografisë.
Arti fotografik ka në themelin e tij një bazament historik dhe, në këtë mënyrë, shkruan copa historie me imazh. I vlerësuar në këtë rrafsh, në objektivin e Milit u përjetësuan patriarkët e mëdhenj të letrave, si Jean Paul Sartri dhe Artur Mileri, ikonat e bukurisë femërore, Merlin Monro dhe Sofia Loren, superstarët e këngës si Frenk Sinatra dhe Edit Piafi, gjenitë e artit të pikturës, Pikaso dhe Salvador Dali, idhujt e kinemasë, Marlon Brando dhe Elisabeth Taylor etj.
Portretet e Milit spikatin për vërtetësi dhe depërtim të thellë psikologjik, për shprehësi të jashtëzakonshme, tipizim dhe teknikë të pasur dhe të lartë, ato spikatin gjithashtu për përdorimin e kontrasteve mes së bardhës dhe së zezës, për tonet që variojnë të nuancuara brenda një ngjyre, duke mundësuar përvijimin e gjuhës artistike dhe estetike të personazheve dhe duke zgjuar në këtë mënyrë edhe interesin e botës artistike.
Për Milin, shumëllojshmëria e mënyrave të fotografimit lidhet me pasurinë e pafund të karaktereve njerëzore. Ekspresioni, gjesti dhe loja me dritën ishin gjithnjë çelësat që e lejonin të nxirrte në pah pasurinë e karaktereve dhe profilet e tyre psikologjike. Motoja e tij e punës ishte motoja e një artistit përherë në kërkim të së resë, origjinales dhe sublimes në artin e tij.
J. - P. Sartri, në fjalën e tij përuruese në ekspozitën vetjake të Milit në Paris, më 1949- n, vë në pah forcën e tij tërheqëse dhe magjepsëse, aftësinë për të krijuar marrëdhënie specifike varësie me personazhet që fotografonte.
Përvoja e tij në Hollivud e ndihmoi për arritje të reja. Me aparatin e tij ai lëvizi nga Amerika në Europë, në Paris, në Firence, në Athinë, në Dublin, në Berlin, në Venecia, duke fotografuar vende dhe popuj, personalitete dhe artistë të famshëm, vepra arti dhe arkitektonike, evente sportive dhe manifestime kulturore. Veç pranisë dhe kontributit së tij të përhershëm si fotoreporter i revistës prestigjioze " Life ", Mili realizoi edhe ekspozita vetjake në Nju Jork, Londër dhe Paris.
FORMIMI SHKENCOR DHE PËRVOJAT E PARA TEKNIKE
Gj. Mili u diplomua në Institutin e Lartë Teknologjik të Masaçusetit më 1927 për inxhinieri elektrike, ku u pajis me dije të sakta teorike në këtë fushë. Njohja me dijetarin dhe fotografin Harold Edgerton qe një shtysë e jashtëzakonshme në aventurën e krijimtarisë fotografike. Në vitin 1932 ai zbuloi procesin stroboskopik. Teknikisht fleshi stroboskopik është bazuar në një flesh elektronik, të shkarkuar nga qarku, i cili, me disa modifikime, krijon një mundësi shumë të madhe shkrepjesh. Falë këtij bashkëpunimi me Edgerton- in, Mili njohu në mënyrë të përsosur potencialin e teknikës stroboskopike dhe udhëhoqi me shumë imagjinatë procesin e fotografisë në këtë drejtim.
Por preludi i arritjeve të fotografive të veçanta artistike, të realizuara me teknikat e reja shkencore, kanë qenë fotografitë e opusit sportiv, kryesisht në harkun kohor 1938- 1942, të cilat u pasqyruan në faqet e revistës " Life ".
Shumëllojshmëria dhe pasuria e sporteve që u fokusuan nga Mili, ngjajnë me përmasat dhe madhështinë e një olimpiade. Magjia artistike e Milit qëndron në përdorimin e teknikës stroboskopike, ku fleshi i tij elektronik arrin të mpiksë gjithë këtë dinamikë sportive, duke bërë të mundur një lexim në detaje të ? anatomisë? së lëvizjes. Kështu, fotografimi me ndihmën e flashit elekronik i vajzës me patina, më 1945- n, ishte sinjali i një hopi teknik cilësor në realizimet e mëpastajme të Milit, që do joshë edhe Pikason në aventurën e përbashkët të vizatimeve me dritë. Përdorimi i dritës ishte dëshmi autentike i kapacitetit teknik dhe krijues të Gjon Milit, që tash e tutje do të krijonte një matricë teknike dhe artistike në artin e fotografisë. Cikli i fotografive me Pikason, i realizuar në Cote d'azur, dëshmon për risitë inxhinierike dhe nivelin artistik të fotove të tij, ky cikël jep një shembull të veçantë këmbëngulës të artit krijues të fotografisë. Niveli i lartë cilësor i veprës së Gjon Milit është jo vetëm refleks i kulturës dhe dijes së gjerë të tij, por edhe i atashimit pothuajse religjioz me fotografinë, të cilën ai e konsideronte fe. Në serinë befasuese të fotografive të Gjon Milit, të regjistruara në vitin 1949, vërehet përsosmëria e vizatimeve me dritë të Pikasos. Në hapësirën e errët, përmes një dinamike të vetvetishme, ato fiksohen nga objektivi i Milit, duke na dhënë një tablo sintezë të një procesi krijues artistik dhe estetik të dy supermjeshtërve. Kjo përvojë mbetet e jashtëzakonshme, pasi pasqyron dinamikën e lëvizjes, e cila, në hapësirën ndërkohore të pak sekondave, arrin të fiksohet në imazh. Pikasoja u përjetësua, duke pikturuar me dritë, në sajë të përdorimit të dy aparateve, njëri përballë dhe tjetri në profil.
FOTOGRAFIA SI AKT KRIJUES I SHEKULLIT XX DHE
ZBULIMI I TEKNIKËS "LIGHT PAINTING "
Si mund të fiksohet në fragment kohe esenca e një procesi që normalisht zgjat në kohë dhe në hapësirë?? Kjo pyetje ka tërhequr gjithë vëmendjen e duhur në fushën e artit fotografik përgjatë shekullit XX, duke studiuar lindjen e formave më subjektive dhe më imateriale të artit. Fotografia është pothuaj i vetmi mjet që lejon dokumentimin e dukshëm dhe në mënyrë të vazhdueshme të aktivitetit krijues. Pikësëpari, kjo ndodh në sajë të kapacitetit të fotografisë për të riprodhuar gati objektivisht realitetin e copëzuar që zotëron në fushën e saj. Spektatori përpiqet, me vetëdije ose jo, të rindërtojë këtë realitet në hapësirë dhe në kohë. Më shpesh ky raport mes fotografisë dhe spektatorit u drejtohet referencave personale. Semiologu i famshëm R. Barthes- i flet atëherë për " punctum ", term latin që do të thotë shpim, vrimë e vogël, njollë e vogël, prerje, goditje e befasishme. Ky takim që përjetësohet në fotografi, shoqërohet subjektivisht me imazhin dhe është një detaj që provokon një emocion të veçantë te spektatori, duke zbuluar anën e tij fine dhe të sofistifikuar. Në këtë optikë, Mili ishte një nga profilet e mëdha krijuese që arriti të sintetizojë procesin konjitiv me atë teknik. Në mënyrën e vet, strategjia gjeniale e Milit lejoi të copëzojë pjesërisht këtë opozicion të natyrës. Me një zvogëlim të shpejtësisë së kontrolluar të figurës së artistit, dhe me shfaqjen e vizatimit të dritësuar, lëvizja ngjan mrekullisht e regjistruar në imazh.
Në një mënyrë më të përgjithshme, teknikat e përdorura nga artistët e shekullit XX janë një shumëfishim gati pambarim dhe akti krijues është i lidhur vetë me mënyrën si mendon artisti. Është vetë shpirti i çdo personaliteti të artit që, kur fotografon, synon ta kapë këtë akt krijues, duke i dhënë fotografisë një kuptim të vërtetë, ku sintetizohet aksioni fizik dhe subjektiv i artistit dhe jo thjesht një regjistrim. Teknika e light painting- ut është përdorur për herë të parë më 1899- ën. Fotografia e realizuar me këte teknikë u quajt Pathological ëalk from in front. Psikologu francez Etienne Jules Marey dhe fotografi hungarez Georges Demeny studiuan në detaje parimin e lëvizjes në fotografi. Parimi bazohej në një teknikë fotografike që konsiston në realizimin e gjurmëve të dritës, duke kombinuar praktikën e një pushimi të gjatë prej disa sekondave, me përdorimin e një ose disa burimeve të lëvizshme të ndriçimit artificial. Man Ray e shfryëzoi këtë teknikë më 1937- ën në dy veprat e tij: A main ëith Moving Light dhe në SpaceËriting; më pas, Pablo Pikasoja, në bashkëpunim me Gjon Milin, e çmuan këtë arritje, duke realizuar një seri negativash me këtë procedurë. Gjon Mili është nga fotografët e shquar të shekullit XX që fiksoi në artin e tij copëzimin e lëvizjes, në veprën e tij Nude Descending Staircase, më 1942, frymëzuar nga puna dhe vepra e Marcel Duchampit më 1912, por me një theks më bashkëkohor. Në fakt,