Një enigmë bostoniane: Noli, varri i tij monumental dhe Cascieri, dekani skulptor

Në qendër në altoreliev është figura e Nolit me veshje fetare. Në krahë janë gdhendur të dhëna lakonike nga jeta, mungonnuk shqiponja

I ndodhur në Back Bay, sheshi "Copley" është një nga qendrat gravitacionale të Bostonit.

Dy ndërtesa të rëndësishme ndodhen përballë njëra- tjetrës, por jo në një aks, duke vështirësuar dizajnin e sheshit ku ato ndodhen, i cili ndoshta dhe për këtë shkak, ka ndërruar disa herë gjatë shekullit që shkoi. Ato janë Kisha Trinitry dhe Biblioteka Publike e Bostonit, fetaria dhe laikja. Kisha Tinitry ( E Atit, Birit dhe Shpirtit të Shenjtë), e projektuar nga H. H. Richardson ( 18381886) u ndërtua në vitin 1877 sipas stilit romanik richardson- ian dhe konsiderohet nga kritikët e arkitekturës si një nga 10 ndërtesat më të mira në Shtetet e Bashkuara. Biblioteka Publike e Bostonit, e projektuar nga Charles Fullen Mckim ( 1844- 1909) u ndërtua në stilin neoklasik në vitin 1895. Ishte e para bibliotekë publike në Shtetet e Bashkuara, që huazonte libra dhe shërbente pa pagesë dhe mbi të gjitha, ishte konceptuar dhe ndërtuar si Pallat i Popullit. Në krahun e djathtë të bibliotekës ndodhet rruga "Bllagden" dhe në ndërtesën me numër 26, por që sot nuk është më banoi Fan Noli ( 882- 1965) nga viti 1936 deri në vitin 1965. Zgjedhja e banimit nga ana e tij është e kuptueshme, vetëm duke ecur rreth 100 metra ai gjendej në hyrjen e bibliotekës. Në krahun e majtë të bibliotekës ndodhet rruga "Boylston" dhe më tej paralel me të ndodhet rruga "Newburry". Rruga "Newburry" është një nga rrugët me të paharrueshme të Bostonit. E drejtë, e gjatë rreth 1 km e gjysmë, me ndërtesa të larta 4- 5 kate në ngjyrë të kafenjtë, por që shërbejnë kryesisht si dyqane, galeri, kafe dhe restorante. E plotësuar me një dizajn të këndshëm urban, ajo është plot me gjallëri deri në orët e vona. Pak ndërtesa në këtë rrugë dallohen nga ngjyra dhe stili mbizotërues, ndër to spikat ndërtesa me beton dhe xham e Kolegjit të Arkitekturës së Bostonit ( BAC). E konceptuar në stilin modern brutalist nga firma "Ashley, Mayer dhe bashkëpunëtorët", ajo është pjesë e rrugës "Newburry", që nga viti 1966. Kontrasti midis seriozitetit të leksioneve dhe studiove brenda ndërtesës me gjallërinë e rrugës në buzë të shkollës e bën shumë të këndshëm qëndrimin në shkollë. BAC fillimet e saj i ka pasur si një klub profesional në vitin e largët 1881 dhe shquhet si shkolla e parë e akredituar në arkitekturë me komponent praktikën arkitektonike. Archangelo Cascieri ( 19021997) po ashtu si Fan Noli nuk kishte lindur në Shtetet e Bashkuara. Prindërit kishin emigruar nga Civitaquana e Italisë, kur ai ishte vetëm 4 vjeç. Ai ndoqi BAC fillimisht si student, me vonë si pedagog dhe që nga viti 1938, si dekan i shkollës së arkitekturës për plot 50 vjet, një rekord ky i pakapshëm. Bashkëpunëtoret e përshkruajnë atë si komunikues i mirë dhe person motivues. Që nga fillimi, ai ka drejtuar programet edukative të shkollës dhe ka modernizuar kurikulat, duke bashkëpunuar bile edhe me Walter Gropius- in për të përfshirë elemente të shkollës së Bahaus- it në to ( në vitin 1944 programi shkollor ishte modernizuar plotësisht). Nën drejtimin e tij, shkolla mori dimensionet që ka sot. Por si një njeri plot me energji, ai nuk u kënaq me kaq, përveç drejtimit të

BAC, Cascieri punonte si skulptor dhe dekorator dhe se bashku me skulptorin Addio di Biçarin kanë nxjer

Muzeu Historik Kombëtar kujtoi dje ndarjen nga jeta të Ismail Qemalit, udhëheqës i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Lindi në Vlorë më 24 janar 1844 në një nga familjet më të mëdha të Shqipërisë së Jugut. Pasi kreu shkollën fillore në vendlindje, vijoi studimet në shkollën plotore turke në Selanik, ku ishte internuar familja e tij dhe më pas kreu gjimnazin "Zosimea" në Janinë. Në vitin 1860 punoi si përkthyes pranë zyrës së përkthimit të Portës së Lartë. Nga vitet 1862- 1864 shërbeu në administratën vendore në Janinë e më pas u transferua në Tërhallë ( Thesali) e përsëri në Stamboll. Ai mori pjesë, së bashku me Jani Vreton, Hoxhë Tahsinin, Kostandin Kristoforidhin, Pashko Vasën e Sami Frashërin, në mbledhjen e parë për caktimin e alfabetit të shqipes dhe për formimin e një shoqërie kulturore shqiptare. Ismail Qemali pati në vijim një varg detyrash të larta në administratën turke si: kryesekretar i Ministrisë së Punëve të Jashtme në Stamboll, mytesarif i Varnës ( Bullgari), guvernator i Danubit të Poshtëm ( Tulxhë- Bullgari) etj.. Më 1877 Porta e Lartë e akuzoi si kundërshtar të politikës së Sulltan Abdyl Hamitit II dhe përkrahës të pikëpamjeve liberale të Mithat Pashës ( funksionar i lartë i Perandorisë, reforrë nga daltat e tyre shumë vepra cilësore në Shtetet e Bashkuara dhe në Europë. E mbaj mend si sot në hollin e mator, opozitar). Me këto akuza Porta e Lartë e dënoi me 7 vjet internim në qytetet Kytahja, Eskishehir dhe Bursa në Anadoll. U lirua më 1884 dhe u emërua si mytesarif i sanxhakut të Galiopolit dhe guvernator i Vilajejtit të Tripolit Libi. Më 1900 për t'u shpëtuar ndjekjeve të sulltanit, u arratis nga Turqia dhe i dorëzoi dorëheqjen sulltanit, duke e motivuar largimin e tij nga Stambolli, se në këtë mënyrë do t'i shprehte më mire idetë e tij dhe do t'i kushtonte kujdesin e duhur çështjes shqiptare. Ismail Qemali qëndroi në vende të ndryshme të Europës, ku vendosi lidhje dhe bashkëpunoi me rrethet politike të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. U aktivizua në lëvizjen patriotike shqiptare, shkollës gjatë viteve ' 96-' 97, i gjatë, me beretë në kokë dhe me një shprehje fytyre pak sarkastike, por gjithmonë social dhe i shoqëruar. Për nder të tij, studentet në ditën e përfundimit të shkollës mbajnë nga një beretë në kokë. Fan Noli ndërroi jetë në Florida me 1965 dhe u varros në "Forest Hill" të shtetit Massachussets. "Forest Hill" është një varrezë tipike amerikane, e pangarkuar, që ndjell qetësi dhe meditim. Në krahun tjetër të rrugës gjendet parku botanik "Arnold Arboretum", i cili ia shton më tepër qetësinë varrezës. Duke qenë një vend pelegrinazhi për shqiptarët, e kam vizituar varrin disa herë. Varri i Fan Nolit është monumental, simetrik, i përbërë nga tri pjesë, por jo i ekzagjeruar. Në qendër në altoreliev është figmori pjesë në përpjekjet për caktimin e një alfabeti të përbashkët të gjuhës shqipe dhe për formimin e një shoqërie kulturore shqiptare. Ismail Qemali zhvilloi gjithashtu veprimtari të ngjeshur politike në Europë për njohjen e kombit dhe të të drejtave të tij. Ai shpejt do të shpallte në shtypin e kohës, vendës dhe të huaj, platformën e tij politike për autonominë e plotë të Shqipërisë ndaj Perandorisë. Mori pjesë në lëvizjen xhonturke, në krahun përparimtar të saj, që ishte për njohjen e të drejtave të kombeve të Perandorisë, por u hodh kundër xhonturqve, kur këta morën pushtetin dhe vendosën diktaturën ushtarake. Më 1909 mori pjesë në kundërrevolucionin kundër xhonturqve dhe u zgjodh kryetar ura e Nolit me veshje fetare. Në krahë janë gdhendur të dhëna lakonike nga jeta e tij, nuk mungon shqiponja. Vonë, në një shkrim të Nasho Jorgaqit ( shkrimtari ka bërë kërkime historike në Boston), mësova se autori i varrit monumental të Fan Nolit ishte Arcangelo Cascieri, dekani dhe skulptori aq i adhuruar nga studentët dhe kolegët. Vetvetiu të lind pyetja: A njiheshin personalisht këta dy personazhe? Logjika të thotë po, ata jetonin dhe punonin në një territor të ngushtë, por më tej nuk dimë. Enigma mund të zgjidhet nga studiuesit e rinj, duke kërkuar në korrespondencën dhe arkivin e Cascierit në muzeun Smithsonian, ose në arkivat tona. Por deri atëherë, enigma ngelet enigmë.

* Arkitekt