Në Itali, aty ku akoma ekzistojnë fshatra të tërë të banuara nga arbëreshët
Çdo fshat ka histori, legjenda, tragjedi dhe lavdi. Kastrovillari është qytezë ku gjendet edhe një numër i konsiderueshëm arbëreshësh
ishujt Eolie, "Kantoni Popolar", drejtuar nga Nino Alessandro, përmes këngëve, valleve dhe kostumeve të tyre, atmosfera me diell e "Ishujve të Erës"... bluja e detit dhe e verdha e diellit. Për ata që donin të mbështesin Karnavalet e Castrovillarit, ishte organizuar përmes "Lotarisë së Karnavaleve" një kontribut vullnetar për të gjithë të pranishmit, të cilët me një biletë prej 10 apo 20 euro, behëshin pjesë e këtij festivali si donatorë. Karnavalet në Castrovillari organizohen nga "Pro Loco" në bashkëpunim me Administratën lokale të Bashkisë, Rajonin e Kalabrisë, Parkun Kombëtar Pollino, Mediokratët BCC, Gaz Pollino, Provincën e Cosenza, MIBACT, F. I. T. P., IOV, EPLI, Komitetin e Mbrojtjes së Konsumatorit, I. G. F. mbështetur nga sponsorë të shumtë privatë, vlerësuar nga markat "Miss Italia", "Repubblica Italiana" dhe "Castrovillari Città Festival". Kushtet e pafavorshme të motit ndaluan paradën e parë, e cila u shty për të dielën, 18 shkurt, por jo festivalin e Karnavaleve të Castrovillari, edicioni i 66- të. Padyshim, vendimi për të ndaluar paradën ishte i dhimbshëm, por i domosdoshëm. Mbrojtja civile kishte dhënë në orën 11: 00 të ditës së shtunë, 10 shkurt, alarmin e motit dhe rrjedhimisht "Pro Loco", organizatori i ngjarjes, në sinergji me Administratën e Bashkisë, me një vendim të menduar dhe aspak të thjeshtë, shtyu për të dielën e ardhshme ( 18 shkurt) paradën e parë, si dhe "Gëzimi Parada". Moti i keq nuk e ndaloi festën dhe skena nuk ishte sheshi dhe rrugët, por "Pala Organtino", struktura e tensionuar e ngritur në zonën e pazarit, falë bashkëpunimit me Shoqatën e Shfaqjeve të Udhëtimit UNAV, seksioni Kalabria dhe cirqet e presidentit, Riccardo Germinario ku binin ne sy shfaqjet nga jashtë. Një kafe në Civita…
Kushdo që viziton Kalabrinë, nuk mund të largohet pa shkuar në Civita, që në shqip do të thotë: Çifti. Në Itali ekzistojnë akoma fshatra të tërë të banuara nga arbëreshët. Pavarësisht se me kalimin e kohës, emërtimet janë vënë edhe në italisht, sërish gjurmët e lashta shqiptare nuk kanë humbur.
Sot, numërohen rreth 50 fshatra arbëreshë, si CivitaÇivëti, Campomarino - Këmarini, Carfizzi - Karfici, Falconara Albanese - Fallkunara, Ginestra - Zhura, Eianina - Purçilli, Piana degli Albanesi - Hora e Arbëreshëvet, SanBasile - Shën Vasili, San Costantino Albanese - Shën Kostandini, San Cosmo Albanese - Strigàri, San Demetrio Corone - Shën Mitri, San Nicola dell'alto - Shën Kolli, San Paolo Albanese - Shën Pali, Santa Sofia d'epiro - Shën Sofia, etj.
Nga Kastrovillari deri këtu duhet të përshkosh më shumë se 30 kilometra rrugë dhe ia vlen të vish qoftë edhe për një kafe.
Sepse, sipas udhërrëfyesit tonë Durim Hasës, këtu kanë ardhur të gjithë personalitetet e politikës shqiptare si kryeministri Edi Rama, ish- presidentet Bamir Topi e Ilir Meta, Vjosa Osmani, po ashtu.
Me Mirin në Castrovillari
Fatmir Filja është tashmë një person publik në Kalabri. Ka ardhur këtu 30 vite më parë nga Cerma e Lushnjës. Njohja e parë me të ishte nga rrjetet sociale, ku shkak u bë një postim yni për pjesmarrjen në Festivalin Folklorik të Castrovillarit. Por ajo që nuk mund të harrohet nga ky njeri është surpriza që na bën në aeroportin e Barit. Sapo kishim lënë avionin dhe po drejtoheshim për në dalje të mjediseve të aeroportit, para sysh na shfaqet një person që mbante flamurin shqiptar në dorë, veshur me xhamadanin dhe shqiponjën kuq e zi e me qeleshen e bardhë në kokë.
Ky ishte Fatmir Filja, i cili ka udhëtuar plot katër orë me autobusin që kishte ardhur enkas për të pritur ansamblin e fëmijëve të Librazhdit. Por, gjithçka nuk mbaron me kaq. Edhe autobusin e kishte stolisur me simbolet kombëtare, me flamuj të vegjël kuq e zi në të dy anët. Në bisedë me të mësojmë se në Castrovillari ata kanë ngritur një bust për Heroin Kombëtar, Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Ky bust është krijuar nga skulptori Fiqiri Kasa për nder të prijësit, atdhetarit dhe princit shqiptar që udhëhoqi shqiptarët në rebelimin kundër pushtimit të Shqipërisë nga turko- osmanët.
Nisma është marrë nga aktivisti Fatmir Filja, një emigrant me banim në qytetin e Pollinos, i cili ka bërë të mundur organizimin dhe grumbullimin e fondeve për realizimin e këtij projekti përmes kontributit të shumë bashkatdhetarëve të tij që kanë jetuar dhe janë vendosur shumë mirë në këtë zonë.
Në ceremoninë e inagurimit të bustit kishte marrë pjesë kryebashkiaku i Castrovillari dhe Civita, nënkryetari i Bashkisë Frascineto dhe Konsulli shqiptar i Barit, prifti arbëresh Antonio Belushi dhe shumë shqiptarë të zonave përreth dhe jo vetëm.
Sot, në fshatin arbëresh, Castrovillari, ka një grup të madh shqiptarësh nga diaspora shqiptare që mbërritën pas viteve ' 90 e më vonë. Ata punojnë, janë të integruar dhe të "etur" për të ruajtur historinë dhe për të përmirësuar trashëgiminë.
Ta ruash kulturën, gjuhën dhe traditën kombëtare pas gjashtë shekujve është shembulli më i veçuar në historinë e popujve. Këta janë arbëreshët gjakshprishur, me shpirt e zemër të mbushur atdheun e të parëve, me gjak arbëror në rrjedhën e shekujve, me gjithë porosinë e Gjergj Kastriotit- Skënderbeut. Askund nuk është ruajtur dhe përkujdesur figura e Heroit Kombëtar si tek arbëreshët. Kjo shihet në çdo hap: në sheshet qendrore të fshatrave arbëreshe me emrin Gjergj Kastrioti Skënderbeu shoqëruar me bustin e tij, në rrugë, shkolla, biblioteka, muze, shtëpi dhe kudo. Në çdo cep takoje arbëreshë, krenarë për origjinën e tyre edhe pse shumë nga ata dinin fare pak fjalë shqipe, por flisnin në gjuhën e vendit. Në rrugë e sipër përjetuam pamje mahnitëse të tokës kalabreze, të mbjella me ullinj dhe fruta të tjera mesdhetare, si dhe kullota të pasura rrëzë bjeshkëve. Sapo kaluam fshatin, tufa e deleve e shoqëruar me zërin idilik të kambanave e kufizoi shpejtësinë e veturës që e drejtonte me shkathtësi Armano. Ndërkohë, një tufë pëllumbash na fluturuan mbi kokë, sikur lajmëronin me krahët e tyre ardhjen e vëllezërve të një gjaku nga Atdheu përtej detit. Kastrovillari është i njohur me gatimet e shijshme tradicionale të zonës dhe muzikën arbëreshe, e cila adhurohet nga turistët e huaj. Çiftelia varur në mur te shtëpia e Mirit, tregonte për kohën e re të bashkimit kulturor ndër shqiptarë viteve të fundit. Ishte ky një përjetim i bukur e shoqëror për ne, një krenari dhe habi, diçka që nuk e kishim ëndërruar.
Nga Frascinato, fshati i njohur arbëresh ( Frashëri) me të mirënjohurin e tij At Antonio Belushi, të sillte në kujtesë Frashërin e Abdylit, Naimit e Samiut. Rruga shekullore e shtruar me rrasa guri, muret e gurta të shtëpive përplot tarraca të nxjerra sipër kalldrëmeve, zbërthenin rrezet e agimit në një kolorit bashkëngjitur me flamujt e ngritur nga At Antonio për të pritur mysafirët e tij. Udhëtuam në fshatin Çifti ( Civito), pak kilometra larg nga Frashëri. Aty u mahnitëm me pamjen madhështore të fshatit, me Sheshin Gjergj Kastrioti- Skënderbeu. Një simbolikë monumentale, e cila tregonte fuqinë e mallit arbëresh për atdheun e robëruar, ku përtej detit ishte Kalaja e Krujës përballë grykës me shkëmbinj te thepisur. Kjo të sillte para syve bjeshkët shqiptare me "Sofrën e Skënderbeut". Mes dy thepisjeve shkëmbore rridhte lumi i rreptë mbi të cilin qëndronte Ura e Djallit, një mrekulli arti në mes të natyrës. Udhëtimin tonë e shoqëroi udhërrëfyesi ynë, Miri i cili njihte çdo pëllëmbë të Kalabrisë. Por, ajo që të bie në sy menjëherë është fakti se tabelat anës rrugës janë të shkruara jo vetëm në italisht, por edhe në shqip. Këtu gjen të "pastër" fjalën shqipe "udhë".
Ja, një tabelë me mbishkrimin: "Udha e re", tjetra, "Udha Roma" etj. Armano është një djalosh i ri, 21 vjeç, i cili ka lindur këtu në Kalabri dhe kur e pyesim se kë do më shumë: Kalabrinë apo Shqipërinë, ai na përgjigjet se "Është njësoj sikur të më thuash: Kë do më shumë, mamin apo babin". Në shkollë ka mësuar italisht, por gjuhën shqipe e ka mësuar nga prindërit e tij në shtëpi. Ai na thotë se ndër të tjera këtu në Kalabri kanë edhe një televizion për arbëreshët, "Tv Arbëria", i cili është zëri i arbëreshëve në Itali. Rrugët, të shpalosin pamje madhështore me fshatrat arbëreshë përmbi kodra, me shtëpitë e tyre të gurta dhe me shumë ballkone sipër shesheve e rrugëve. Gjithkund fliste guri në vend të njeriut. Dhe ne flisnim me heshtjen tonë të dhimbshme…
"Ta ruash kulturën, gjuhën dhe traditën kombëtare pas gjashtë shekujve është shembulli më i veçuar në historinë e popujve. Këta janë arbëreshët gjakshprishur, me shpirt e zemër të mbushur atdheun e të parëve, me gjak arbëror në rrjedhën e shekujve, me gjithë porosinë e Gjergj Kastriotit Skënderbeut. Askund nuk është ruajtur dhe përkujdesur figura e Heroit Kombëtar si tek arbëreshët.