"Një brengë përtej ëndrrave" dhe shkrimtari polemik Peter Handke
"Jeta ka kuptim, kur merr forcë vullneti për ta ndrequr e jetuar atë" Shkrimtari tërhoqi vëmendjen e evropianëve, falë procedurave për "fyerje publikut", por ai e rifitoi përsëri lexuesin
Të shkruash për jetën dhe veprën e nobelistit austriak, Peter Handke, është si të prekësh me dorë "barutin", që ndez "fitilin" e polemikave të zjarrta dhe kontraversale, në rrafshin politik dhe atë të fushës së letrave.
Nga njëra anë qëndron jeta e tij me qëndrimet dhe veprimtaritë thellësisht nacionaliste, ndërsa nga ana tjetër vepra e tij artistike me prirje moderniste, tipike ekzistencialiste, kundër shtypjes, shfytëzimit dhe degradimit të njeriut nga njeriu, në shoqëri dhe sisteme të ndryshme monarkisto- moniste. Polemikat antinomike, për vlerat dhe antivlerat e kësaj figure kontradiktore të letrave moderne të kohës u bënë më të zjarrta sidomos vitet e fundit, pasi Akademia Suedeze e vlerësoi atë me çmimin "Nobel" për letërsinë, për vitin 2019. Në këto polemika të ashpra, Peter Handke, nga njëra anë shënjestrohet si admirues dhe përkrahës i Millosheviçit, politikanit nacionalist më të egër serb, në luftë kundër Kosovës dhe Bosnjës dhe si kritik i ashpër kundër bombardimeve të NATO- s mbi masakruesit çnjerëzorë të civilëve, që luftonin për mbrojtjen e të drejtave të tyre në trojet dhe shtëpitë e tyre. Ndërsa, nga ana tjetër, një institucion me autoritet në botë e vlerëson me një çmim të madh për artin e fjalës së tij të shkruar. Në vorbullën e kësaj antinomie vlerash dhe antivlerash shoqërore dhe krijuese artistike, ku noton kjo figurë kontraversale, ndoshta duhet shtruar pyetja kuptimplote:
A duhet ndarë jeta nga vepra e një shkrimtari nobelist?! Polemistë të shumtë të artit dhe të sociologjisë kësaj pyetjeje iu përgjigjën në mënyra të ndryshme, herë- herë me mendime diametralisht të kundërta. Pati dhe nga ata, që i kërkuan Akademisë Suedeze ta tërhiqte çmimin për Peter Handken. Po ç'përgjigje do t'i jepte kësaj pyetjeje vetë krijuesi i këtij çmimi të madh, shkencëtari Alfred Nobel, po të ishte gjallë sot?! Këtë askush nga ne nuk mund ta mendojë. Por, po të shfletosh testamentin e tij të vitit 1895, ai thekson se çmimi "Nobel" për letërsinë i jepet shkrimtarit që ka krijuar "veprën më të veçantë me prirje idealiste për njerëzimin", ai që me fjalën e tij letrare lë vulë në thesarin e kulturës botërore.
POR, KUSH ËSHTË SHKRIMTARI AUSTRIAK PETER HANDKE?
Ai lindi më 6 dhjetor të vitit 1942, në Griffen të Austrisë. Nga viti 1961 e deri në vitin 1965 ai ndoqi studimet për jurisprudencë në Universitetin e Grazit. Si rezultat i punëve dhe veprimtarive të ndryshme që ka kryer ai jetoi dhe punoi në shumë vende dhe qytete të botës, si: Graz, Duseldorf, Berlin, Paris, Frankfurt, Kronberg, SHBA. Ndërsa në vitin 1987, udhëtoi përmes Jugosllavisë, Greqisë, Egjiptit dhe Japonisë. Që prej vitit 1991, jeton në Paris. Peter Handke konsiderohet nga kritika letrare botërore si një nga shkrimtarët më të mëdhenj të kohës. Ai shquhet veçanërisht si romancier, por dhe dramaturg, përkthyes, poet, regjisor filmash dhe skenarist. Disa nga veprat e tij më të njohura, të përkthyera në shumë gjuhë të botës janë: "Letër e shkurtër për ndarjen e gjatë", "Ora e ndjenjës së vërtetë", "Gruaja mëngjarashe", "Kthehem
i ngadalshëm për në shtëpi", "Kinezi i dhimbjeve", "Pasditja e një shkrimtari", "Historia e fëmijës", "Mangësia" etj.
Është fitues i disa çmimeve kombëtare e ndërkombëtare, por çmimi më i madh është çmimi "Nobel", të cilin e mori në vitin 2019. Është e vërtetë, që ky shkrimtar tërhoqi vëmendjen e evropianëve, falë procedurave për "fyerje publikut", por ai e rifitoi përsëri lexuesin, veçanërisht me romanin e shkurtër, me tipare moderne "Një brengë përtej ëndrrave", botuar në vitin 1972 dhe përkthyer që herët në shqip nga gjuha angleze. Ndërsa në vitin 1997, ky roman shqipërohet përsëri, kësaj radhe nga gjermanishtja prej përkthyeses Elda Ymeri. Romani "Një brengë përtej ëndrrave" është konsideruar si vepra më e pëlqyer dhe më e mirë e Peter Handkes, kushtuar fatit të trishtë të nënës së tij, prandaj e kemi bërë objektin kryesor të këtyre shënimeve tona të shkurtra.
Ndonëse në qendër të romanit është tregimi i autorit për vetëvrasjen e dëshiruar të nënës së tij, nga mënyra sesi e ndërton karakterin e kësaj protagonisteje, mesazhet marrin vlera universale. Përmes një narracioni të ngrohtë për një ngjarje të trishtë, autori do t'i tregojë lexuesit se njeriu është produkt i natyrës, i jetës familjare e shoqërore dhe shprehje konkrete e ekzistencës së tyre. Një karakter i tillë, ndoshta i papërsëritshëm ishte dhe nëna e shkrimtarit, e cila për shkak se u rrit dhe u edukua në një familje, shoqëri e mjedis me një varfëri të tejskajshme, ku mungonte frymëmarrja për një jetë të lirë, pasi ka bërë gjithçka që mundej dhe ashtu siç dinte ta bënte, më në fund, e bindur se nuk mund të bënte më shumë, i jep fund jetës me vetëvrasje të dëshiruar, e cila në penën e autorit tingëllon si një vdekje natyrore.
Po le ta analizojmë më poshtë se si shfaqet para lexuesve portreti i papërsëritshëm i kësaj gruaje, në luftë me varfërinë dhe vdekjen dhe se si ajo, e bindur se ka bërë aq sa mundej, i jep fund jetës me dëshirën e saj. Sidoqoftë kjo vetëvrasje është edhe një akuzë sarkastike ndaj sistemit, varfërisë, pa
barazisë dhe mungesës së lirisë, që ishin shkaktarët kryesorë, të cilët i detyronin njerëzit t'i jepnin fund jetës, si ato lulet e shkretëtirës, të cilat i vyshkin furtunat dhe thatësira. Narracioni i romanit rrjedh natyrshëm, larg tmerreve dhe agonisë që shoqëron shpesh tregimet për vetëvrasje. Ngjarjet e romanit lidhen me tregimin për një brengë, e cila i shfaqet autorit përtej ëndrrave.
Ja si e nis ai këtë roman: "Kanë kaluar 7 javë që nga dita kur nëna ime ka vdekur. Nganjëherë më akullon mendimi i asaj vetëvrasjeje. Është një tmerr që më bën të ndihem mirë… Më në fund mërzia zhduket… Kallëzimet për vdekjen nuk më prekin fare. Momentet e tmerrit janë kalimtare dhe të shkurtra, janë më shumë ndjesi të një irealiteti, se sa momente të vërteta tmerri" ( 5). Kur Peter Handke përshkruan ato situata të trishta, i duken të largëta që i përkasin vetëm së shkuarës. Përfytyrimet për atë vetëvrasje shpërbëhen nga ndërgjegjja, deri në dhimbje. Dëshiron të shkruajë për vetëvrasjen e nënës, por është i ndërgjegjshëm se po shkruan për diçka që s'është e pranishme. Prandaj, këtë vetëvrasje, ai e tregon si diçka të zakonshme, sepse për të, edhe vetëvrasja, kur bëhet e vetëdijshme, është e zakonshme. Prandaj një tregim i tillë e ngroh shpirtërisht të tërin. Ja si e përshkruan këtë çast dramatik, por dhe të zakonshëm: "Ishte një ditë e kthjellët. Binte borë. Hanim supë me mëlçi"…
Një rrëfim i tillë nuk e detyron lexuesin të marrë pjesë në atë ngjarje si i ngujuar, por e lë të përjetojë e të gjykojë pa emocione çoroditëse. Më poshtë autori tregon natyrshëm shkaqet që e çuan nënën e tij të kryejë atë vetëvrasje. Ishin rrethanat shoqërore, pabarazia, trushpëlarja dhe varfëria, të cilat nis t'i tregojë dalëngadalë: "Çdo gjë filloi kur mamaja ime, para 50 vjetësh, lindi në të njëjtin vend, ku dhe vdiq. Gjërat me vlerë në ato anë i takonin kishës dhe aristokracisë. Ndërsa pjesën më të madhe e përbënin zanatçinjtë dhe fshatarët pa tokë, lindur e vdekur nëpër dhoma të huaja, me të vetmen pasuri kostumin e së dielës, të cilin në fund e merrnin me vete në varr." ( 12) Mungonte liria e vërtetë e njerëzve, se në fund të fundit, liria e konkretizuar është prona. Mbretëronte pabarazia gjinore. Të lindje femër në ato kohëra, ishte një fillim ogurzi i jetës. Ishte koha, kur në Austri arsimimi i femrave ishte një ëndërr e shuar. Punët e rënda dhe mungesa e kujdesit për shëndetin e tyre bënte t'u rëndoheshin këmbët, t'u dilnin damarët, të prekeshin nga tumoret… Stacionet e stërmundimit të tyre gjatë gjithë jetës ishin: "të lodhura, të zbehta, të sëmura, me një këmbë në varr dhe më në fund, vdekja e pashmangshme". ( 14) Protagonistja e romanit ishte e parafundit ndër pesë fëmijët e familjes. Edhe pse dëftesa e viteve të shkollës së detyruar ishte e shkëlqyer, askush nuk e motivoi të vazhdonte më tej. Ishte koha kur stacionet e gëzimeve dhe trishtimeve të jetës paradoksale të vajzave austriake të atyre viteve të kalonte përmes festave fetare, dackave, zilisë së vëllezërve dhe gëzimit për pjesëmarrjen në kor… Gjithçka tjetër për to mbyllej brenda një velloje mistike. Frika nga errësira dhe shtrëngatat i ndiqte kudo. Në të vërtetë, tregon autori, mamaja ishte një grua e hareshme.