МАСТАЦТВА ДАўНіНЫ ГЛЫБОКАЙ
Сяргей ГАЛОЎКА.
музей стараабрадніцтва і беларускіх традыцый у ветцы вабіць унікальнай экспазіцыяй
у ветцы – раённым цэнтры на Гомельшчыне – ёсць свая красная плошча. як сведчыць мясцовая легенда, гэтую назву прасторнаму пляцу ў цэнтры горада некалі далі яго заснавальнікі, стараабрадцы, у памяць аб маскве, якую яны, ратуючыся ад ганенняў, мусілі пакінуць пасля праведзенай у сярэдзіне хVіI стагоддзя патрыярхам ніканам царкоўнай рэформы. вядома, у ветцы яна не такая велічная і шматлюдная, як у расійскай сталіцы. але так ужо супала, што акурат на краснай плошчы невялікага беларускага горада размяшчаецца яго галоўная славутасць – веткаўскі музей стараабрадніцтва і беларускіх традыцый імя Ф.р. Шклярава. зразумела, фондавыя калекцыі гэтай музейнай установы нават блізка не могуць раўняцца з гістарычнымі скарбамі маскоўскага крамля. тым не менш сюды прыязджаюць шматлікія аматары даўніны, каб пазнаёміцца з культурнай спадчынай гэтага самабытнага рэгіёна.
Крывіць душой не буду: збіраючыся ў камандзіроўку, усё ж палічыў неабходным тое-сёе выведаць у інтэрнэце пра Веткаўскі музей. Тады і выявілася, што ён быў заснаваны ў 1978 годзе. Але прайшло без малога 9 гадоў, перш чым музейная ўстанова расчыніла свае дзверы перад наведвальнікамі. Адбылося гэта ў пачатку лістапада 1987 года. Аснову фондаў склала частка калекцыі старадаўнасцей аматара мясцовай даўніны Фёдара Рыгоравіча Шклярава, які і стаў першым дырэктарам створанага музея. У лютым 2011 года веткаўцы ў знак сваёй вялікай удзячнасці гэтаму чалавеку вырашылі надаць яго імя згаданай установе.
Сённяшні кіраўнік музея Галіна Рыгораўна Нячаева, заслужаны дзеяч культуры Беларусі, узначаліла яго ў 1988 годзе пасля смерці Ф. Шклярава. Як няўрымслівы па натуры і настойлівы па характары чалавек, яна разам з калегамі рабіла і робіць усё магчымае, каб не толькі зберагчы самабытны гісторыка-культурны пласт веткаўскай зямлі, але і пашырыць яго новымі знаходкамі і адкрыццямі. і гэта ёй удаецца. Супрацоўнікі Веткаўскага музея стараабрадніцтва і беларускіх традыцый імя Ф.Р. Шклярава на чале са сваім кіраўніком праводзяць этнаграфічнафальклорныя экспедыцыі па рэгіёне, працуюць над аднаўленнем унікальных твораў мастацтва, арганізуюць народныя святы, праводзяць тэматычныя выставы ў вядучых беларускіх музеях, а таксама ў галоўных музейных установах краін блізкага і далёкага замежжа, выдаюць манаграфіі і навуковапапулярныя кнігі, прысвечаныя духоўнай спадчыне сваіх продкаў...
Галіна Рыгораўна Нячаева ахвотна згадзілася прайсціся разам са мной па
экспазіцыйных залах і адразу павяла гаворку пра найбольш адметныя экспанаты Веткаўскага музея.
Кніжныя багацці
Фонд стараабрадніцкай літаратуры Веткаўскага музея – адзін з самых багатых тэматычных кніжных збораў у нашай краіне. Ён налічвае, гаворачы мовай музейшчыкаў, амаль 500 адзінак захоўвання. Гэта старадрукаваныя выданні ХVI–ХіХ стагоддзяў, а таксама рукапісныя кнігі, якія ствараліся ў Ветцы і яе наваколлі з канца ХVіI да пачатку ХХ стагоддзя. Кожная з іх уяўляе сабой сапраўдны скарб, і ён найперш падлягае гістарычна-мастацкай ацэнцы, а зусім не фінансавай.
Як расказвае Галіна Рыгораўна, у стараабрадцаў кнігі заўсёды былі ў пашане. Таму, выпраўляючыся ў выгнанне, яны разам з абразамі і нешматлікімі пажыткамі бралі іх з сабой. Менавіта гэтай акалічнасцю і тлумачыцца наяўнасць у музейным зборы друкаваных выданняў ХVI – першай паловы ХVIі стагоддзя, так званага даніканаўскага перыяду, якімі ў свой час карысталіся веткаўскія стараабрадцы. Гэта кнігі расійска-беларускіх друкароў івана Фёдарава і Пятра Мсціслаўца: выдадзенае ў 1569 годзе ў Заблудаве «Евангелие учительное», датаванае 1574 годам львоўскае выданне «Апостола», «Евангелие» 1575 года з віленскай друкарні купцоў Мамонічаў. Ёсць у калекцыі і маскоўскія выданні канца ХVI – пачатку ХVIі стагоддзя: «Триодь цветная» і «Апостол» Андраніка Нявежы, «Евангелие» і ўстаў «Око церковное», а таксама адна з першых кніг друкарскага двара КіеваПячэрскай лаўры – «Антологион».
Кнігі, выдадзеныя да царкоўнай рэформы патрыярха Нікана, вякамі служылі веткаўскім стараабрадцам. Цікава, што ў іх былі і «копіі» асобных выданняў і. Фёдарава, П. Мсціслаўца, нанова надрукаваныя ў Вільні яшчэ ў 1592 і 1600 гадах. Аднак з часам узнікла неабходнасць у колькасным іх павелічэнні. і з гэтай мэтай у ХVIіі стагоддзі друкары Вільні, Гродна, Магілёва, Супрасля, Пачаева пачалі прапаноўваць свае паслугі стараабрадцам па перавыданні дарэформенных кніг. Адначасова ў тых жа друкарнях сталі выходзіць у свет і непасрэдна стараабрадніцкія кнігі, у якія разам з фрагментамі старажытнарускіх летапісаў, жыцій, аповесцей уключаліся замовы і заклінанні, скажам так, мясцовага паходжання. Усе гэтыя выданні шырока прадстаўлены ў музейнай экспазіцыі.
Апроч таго, стараабрадцы Веткаўшчыны шырока карысталіся і рукапіснымі кнігамі, што ствараліся манахамі мясцовага Пакроўскага манастыра, а таксама ўпаўнаважанымі на гэта духавенствам насельнікамі скітаў. З гістарычных крыніц вядома, што ў Ветцы адным з першых аўтараў рукапісных кніг быў кіраўнік мясцовых стараабрадцаў іераманах Феадосій, які на пачатку ХVIіі стагоддзя напісаў «Послание в Нижегородские скиты», у якім заклікаў адзінаверцаў прызнаваць толькі 8-канцовы крыж. А апошнім, хто прычыніўся да веткаўскіх стараабрадніцкіх кніжных рукапісаў, быў жыхар вёскі Тарасаўка Пётр Тараканаў – у 1917–1918 гадах ім было перапісана «Евангелие» і створана
аўтарскае «Послесловие» да яго. У гэтага рукапісу вельмі цікавая гісторыя. Адыходзячы на службу ў Першую сусветную вайну, П. Тараканаў даў сабе зарок: вярнуся жывым – перапішу Евангелле. і ён выканаў сваё абяцанне.
Сярод рукапісных кніг, што захоўваюцца ў фондах Веткаўскага музея, нямала сапраўды ўнікальных экзэмпляраў. Найперш гэта стараабрадніцкія зборнікі «Цветник», «Маргарит», «Пчела», «Бисер» і інш. Але своеасаблівай жамчужынай калекцыі з’яўляецца «Евангелие-тетр», датаванае першай паловай XVI стагоддзя. Як мяркуюць вучоныя, яно было напісана ў адным з манастыроў на тэрыторыі Прыпяцкага Палесся, на мяжы сучасных Беларусі і Украіны. На жаль, абклад гэтай старадаўняй кнігі не захаваўся, да нашага часу дайшла ўжо зусім іншая вокладка. Мяркуецца, што над стварэннем рэліквіі працавала адразу некалькі майстроў, бо змешчаныя ў ёй узоры і малюнкі насычаны разнастайнымі сімваламі, хоць і адносяцца да аднаго балканскага стылю, які, у сваю чаргу, бярэ пачатак ад так званай кельцкай «пляцёнкі». Напісаны ад рукі тэкст таксама мае сваю адметнасць – словы ў ім не аддзелены прабеламі і ад таго «выстаўлены» ў адзін суцэльны рад. А вянчаюць гэтую прыгажосць багата аздобленыя золатам адметныя арнаменты і буквіцы.
Паводле легенды, гэтая кніга трапіла да веткаўскіх стараабрадцаў у канцы XVIі стагоддзя і асабліва шанавалася імі, паколькі была напісана да ніканаўскай рэформы. На працягу сямнаццаці пакаленняў яна перадавалася з рук у рукі. Аднак у 1930-я гады, падчас разгулу бальшавіцкага атэізму, над ёй навісла пагроза знішчэння: разам з іншымі рэлігійнымі кнігамі, што не паспелі схаваць ад бязбожных рабаўнікоў мясцовыя жыхары, яе выкінулі ў вялізную яму, дзе назаўтра планавалі ўчыніць паказальнае глумленне над стараабрадніцкімі святынямі. Але адна з мясцовых жанчын, нягледзячы на смяротную небяспеку, вырашыла выратаваць дарагую ёй кнігу – ноччу яна адшукала святыню і прынесла дадому. У 2006 годзе нашчадкі той адважнай жанчыны перадалі сваю сямейную рэліквію ў музей, зазначыўшы пры гэтым: тут яна будзе дома.
– З часам у Ветцы сфарміраваўся свой адметны напрамак у аздабленні рукапісных кніг, – гаворыць Г. Нячаева. – Ён характарызуецца засваеннем «старадрукаванага» стылю і маскоўскага барока XVII стагоддзя. Веткаўскія майстры выкарыстоўвалі раслінны арнамент: яны быццам вырошчвалі літары з маленькіх завіткоў, якія затым ператваралі ў дзіўны сад, населены райскімі птушкамі. іх застаўкі і літары цешаць вока яркімі фарбамі. Калі ў іншых месцах перапісчыкі кніг выкарыстоўвалі ў каларыце сваіх рукапісаў тры-чатыры колеры, то веткаўскія да традыцыйнага чырвона-залатога дадалі практычна ўсе адценні колеравай гамы…
Рукапісныя і гісторыка-культурныя традыцыі Веткі яскрава адлюстраваны ў пеўчых рукапісах, якія захавалі старажытны спосаб запісу музыкі – «крукавую натацыю». Тутэйшыя стараабрадцы не проста перапісвалі пеўчыя кнігі, але і стваралі свае мясцовыя распевы. Веткаўскі распеў, як і кнігі, быў вядомы далёка за межамі свайго рэгіёна. Кожная стараабрадская сям’я мела як рукапісныя кнігі, так і старадрукі. Дарэчы, сярод апошніх асабліва часта перавыдаваліся часасловы, бо выкарыстоўваліся як вучэбныя кнігі.
Нягледзячы на буйную – паўтысячы экзэмпляраў – калекцыю старадаўніх выданняў Веткаўскага музея, да нас дайшла толькі невялікая частка кніжных багаццяў, што некалі былі ў распараджэнні мясцовых стараабрадцаў. Прынамсі, у сваіх працах даследчыкі стараабрадніцтва згадвалі пра наяўнасць у Пакроўскім манастыры і размешчаных вакол Веткі скітах вялікай колькасці кніг. Але з цягам часу яны знікалі, іх вывозілі за межы рэгіёна. Так, 14 кастрычніка 1735 года падчас першага выгнання стараабрадцаў з Веткі палкоўнік Сыцін у данясенні ў канцылярыю расійскага ваеннага ведамства паведамляў, што ён
адабраў у Пакроўскім манастыры 682 кнігі, «да особливо разных мелких книжек полтора мешка». Пра іх далейшы лёс нічога не вядома. Вывозіліся ўнікальныя кнігі з Веткі і ў пазнейшыя часы. Асобныя з іх можна сустрэць у фондах аддзелаў рэдкіх кніг вядучых бібліятэк Масквы і Санкт-Пецярбурга. Ёсць яны ў асобных кнігасховішчах, архівах і музеях Беларусі. Аднак, думаецца, што найбольш камфортна пачуваюць яны сябе на радзіме – у Веткаўскім музеі.
Іканапісная школа
Пра Ветку як стараабрадніцкі іканапісны цэнтр мая суразмоўніца расказвае асабліва сардэчна. Адчуваецца, што гэтая тэма ёй вельмі блізкая. Аповед Галіны Рыгораўны не толькі пазнавальны, але і надзвычай цікавы, насычаны рознымі фактамі, датамі, назвамі, якія, прызнаюся, не ў поўнай меры адклаліся ў маёй памяці. Таму ўспомнім добрым словам амерыканца Томаса Эдысана – вынаходніка дыктафона.
– Як іканапісны цэнтр Ветка вядома ад пачатку XVIіі стагоддзя, калі абразы мясцовых майстроў пачалі разыходзіцца па ўсім стараабрадніцкім свеце, – расказвае Г. Нячаева. – Веткаўская школа пераняла традыцыі старажытнарускага іканапісу і працягвала існаваць яшчэ і ў XX стагоддзі. Вядома, напрыклад, што ў 1929 годзе жыхар Веткі Рыгор Рагаткін стварыў абраз «іаан Багаслоў у маўчанні». А апошнім узорам шырока вядомай сёння Веткаўскай іканапіснай школы з’яўляецца абраз, напісаны ў 1950-х гадах нашчадкам даўнейшых майстроў Рыгорам Паўлікавым.
Паняцце «школа» абавязкова прадугледжвае наяўнасць духоўнага цэнтра. Менавіта дзякуючы намаганням яго прадстаўнікоў і прыхільнікаў, разнастайныя культурныя працэсы атрымліваюць агульную накіраванасць і зліваюцца затым у арганічную мастацкую з’яву. Для Веткі такім цэнтрам была найперш Пакроўская царква, адкрытая ў 1695 годзе. Яна праіснавала нядоўга, да 1764 года, калі яе разбурылі царскія салдаты ў час другога выгнання стараабрадцаў, аднак храм здолеў пакінуць яркі след у духоўным і мастацкім жыцці рэгіёна. Традыцыі і стылявыя рысы, закладзеныя іканапісцамі, што працавалі пры ёй, адразу сталі агульным набыткам стараабрадніцкай культуры і перадаваліся затым з пакалення ў пакаленне майстрамі, якія, нягледзячы на ганенні, не пераставалі тварыць у скітах, пасадах і ў заснаваных веткаўцамі слабодах.
Увогуле, як сцвярджаюць мастацтвазнаўцы, кожны гістарычны этап пакінуў свой след у развіцці Веткаўскай іканапіснай школы. Прынамсі, спецыялісты знаходзяць спецыфічныя адрозненні абразоў ХVііі стагоддзя і напісаных у ХіХ стагоддзі і тым больш – на пачатку ХХ стагоддзя, калі духоўнае жыццё стараабрадцаў у Расійскай імперыі было юрыдычна рэабілітавана і адноўлена спецыяльным царскім указам. Аднак пры гэтым захоўваюцца і агульныя рысы, характэрныя менавіта для створаных на Веткаўшчыне абразоў.
Так, паводле сцвярджэння расійскай даследчыцы Таццяны Грабянюк, ужо само жыццё наклала адбітак на «вкусы ветковцев, иконы которых отличаются повышенной декоративностью, обилием орнаментов растительного характера, различных техник и приемов, применявшихся на Западе и Руси еще в XI–XIII вв. одновременно и затем широко бытовавших в России с XVII в., что не связывалось уже с Западом, а стало традицией. Ветковцы восприняли яркое многоцветие южного колорита как образ эдемского сада, отражающий чаяния Небесного Иерусалима, что оказалось им понятным и близким. Восприняв и переработав это многокрасочное разнообразие барочных букетов, гирлянд, картушей в своем искусстве, они закрепили его в традиции. Основные мотивы, характерные для Ветки: цветы, розы и розовые букеты, ветви с листьями и цветами яблонь, имитация листьев аканта, виноградная лоза, гирлянды, рог изобилия, нарциссы, раковины...».
У сваю чаргу дырэктар музея Г. Нячаева, якая таксама займаецца даследаваннем Веткаўскай іканапіснай школы і прысвяціла ёй некалькі навуковых прац, пераканана, што «культурная сітуацыя на Ветцы была фальклорнай, нягледзячы на высокі прафесійны статус мясцовага майстра. Карацей кажучы, майстар належаў да таго ж сацыяльнага калектыву, заказы якога ён выконваў. Гэтая праца была часткай і патрэбай яго душы. Вядома, гэта спарадзіла цэлы спектр вобразаў, якія данеслі да нас народную духоўнасць, – ад патаемных пачуццяў напаўязычніцкага сялянскага быцця да пышнага і валявога купецкага пошуку гармоніі. Пераканаўчы прыклад першага – простыя па выкананні, дзіўныя па глыбіні «Цалебнікі» – мнагачасткавыя іконы з выявамі многіх святых, якія дапамагалі пры розных хваробах і патрэбах, ад «помачы супраць 12 трасавіц» да «навучання грамаце». Яскравы прыклад другога – «Благавешчанне» пісьма Яўхіма Андрыянава (1880), якое аб’ядноўвае ўсе магчымыя віды перспектыў у замкнутую, як чаша, прастору. Гэтым яно адначасова пераклікаецца з кампазіцыяй-чашай «Тройцы» Рублёва, з моцным хрысціянскім вобразам чашы-прычасця, а таксама з народным адчуваннем года як кола з яго віншавальнай чашай Свята...».
Трэба адзначыць, што абразы ў стараабрадніцкай традыцыі адыгрывалі надзвычай вялікую ролю. іх у адной сям’і магло быць некалькі дзясяткаў, і кожны меў сваё «прызначэнне»: спрыянне здароўю, дабрабыту, сямейнаму ладу, абароне ад ворага і г.д. У музейнай экспазіцыі выстаўлены некалькі Багародзічных абразоў – «Нечаканая радасць», «Спатоль смутак», «Спатоль хваробы», «Вяртанне загіблых душ», «Змякчэнне злых сэрцаў»... іх назвы яскрава гавораць самі за сябе. Цікава, што многія з іх – беларускія праваслаўныя святыні, успрынятыя стараабрадніцкай культурай..
Як «апраналі» абразы
Разам з багатай калекцыяй стараабрадніцкіх абразоў – каля паўтысячы адзінак, у Веткаўскім музеі сабраны і іншыя рэлігійныя атрыбуты – іканастасы, ківоты і абклады, якія надаюць творам іканапіснага мастацтва яшчэ большую эмацыянальную выразнасць. Прычым кожны з іх, дзякуючы адмысловаму ўмельству майстроўстваральнікаў, сам па сабе арыгінальны твор дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва.
Для верніка абраз перш за ўсё – найвялікшая святыня, якой пакланяюцца, якую асабліва шануюць. Менавіта таму для іх больш ашчаднага зберажэння і былі вынайдзены ківоты, спецыяльныя, звычайна зашклёныя, драўляныя шафкі прамавугольнай ці трохкутняй формы. Паколькі асноўным прызначэннем ківотаў было захоўванне абразоў, то і вонкавае іх аздабленне мусіла быць адпаведным – такім жа ўрачыстасвяточным і пышна-зіхатлівым, як і царкоўныя іканастасы. А з усіх магчымых матэрыялаў для стварэння такой вытанчанай прыгажосці лепш за ўсё падыходзіла драўніна з ліпы – найбольш падатлівая для разьбы.
– Сёння з адшуканых чарцяжоў мы ведаем, што ў мясцовых храмах іканастасы выглядалі надзвычай велічна-ўрачыста, – гаворыць Г. Нячаева. – Яны былі справай рук лепшых майстроў, прадстаўнікоў арыгінальнай Веткаўскай разьбярскай школы. Шкада, што гэтая адмысловая работа ўжо знішчана часам і людзьмі. Аднак захаваліся ківоты, эскізы ўзораў веткаўскай разьбы. Дзякуючы ім, у нас ёсць магчымасць наглядна пазнаёміцца з традыцыямі мясцовых разьбяроў і мастацкімі асаблівасцямі створаных імі шэдэўраў.
На Веткаўскую разьбярскую школу сур’ёзны ўплыў аказалі тэхніка і арна-
ментальныя матывы, распаўсюджаныя ў XVII стагоддзі ў Маскве, у тым ліку і так званая навылётная, ажурная разьба. Першымі яе асвоілі ў расійскай сталіцы майстры, якія прыехалі туды працаваць з Полацка, Шклова і іншых беларускіх гарадоў. іх прыёмы працы ператваралі дрэва ў скразны ўзор, што складаўся з хітрых перапляценняў розных раслінных арнаментальных матываў: кветкі, плады, ягады і, галоўным чынам, вінаграднае лісце і гронкі. Пасля царкоўнага расколу многія з маскоўскіх майстроў прыйшлі ў Ветку і, натуральна, прыўнеслі свае прыёмы працы і вобразны лад навылётнай разьбы. З часам іх мастацтва ва ўзаемадзеянні з мясцовымі традыцыямі атрымала новы штуршок да развіцця. У выніку «строі» веткаўскіх ківотаў паўстаюць перад намі асабліва вытанчанымі і мудрагелістымі. Гэтаму ў многім садзейнічае прынцып іх выканання: для ўзмацнення скульптурнасці і скразной ажурнай аб’ёмнасці дэталі часта выразалі паасобку, а затым склейвалі. Уся разьба аздаблялася ў некалькі прыёмаў ляўкасам, які рабілі з крэйды на асятровым клеі, фарбавалася чырвонай вохрай, пакрывалася пакостам і сохла «на вотліп». Канчатковы бляск і неспакойнае зіхаценне святла разьба атрымлівала пасля таго, як яе ўсцілалі надзвычай тонкімі лістамі сусальнага золата...
Любілі веткаўцы «апранаць» і самі абразы. Абклады ці рызы для іх яны вышывалі залатымі ніткамі, рачным жэмчугам, бісерам і каляровым шклом. Традыцыя гэта паходзіць яшчэ з візантыйскіх часоў. На Веткаўшчыне ж стараабрадцы ўзнялі яе на новую ступень, дапоўнілі новымі ўзорамі і сваімі адметнымі кампазіцыямі. Першапачаткова шытво бісерам набыло распаўсюджанне ў манастырскім асяроддзі. З манастыроў яно пашырылася ў слабоды, дзе стала народным жаночым промыслам і з часам ператварылася ў арыгінальную з’яву мясцовага мастацтва.
Для веткаўскіх вышываных абкладаў характэрны сімвалізм і наяўнасць вобразу райскай расліннасці, якая ўвасаблялася мясцовымі стараабрадцамі і ў іншых відах мастацтва. У арнаменце майстрыхі звычайна выкарыстоўвалі матыў галінкі дрэва з фантастычнымі кветкамі, а таксама спалучалі пейзажы ў буянстве раслінных матываў, насычаных рознымі адценнямі шырокай каляровай гамы, з фігурамі святых.
Калекцыя залачонага шытва Веткаўскага музея надзвычай разнастайная. У ёй прадстаўлены вышываныя абклады абразоў, вырабленыя мясцовымі майстрамі на працягу ХVIII – першай паловы ХХ стагоддзя, а таксама асобныя элементы жаночага адзення, якое стараабрадцы ўпрыгожвалі вышыванымі бісерам узорамі. і кожная такая рэч – сапраўдны мастацкі шэдэўр.
Адначасова з вышыванымі абкладамі для абразоў існавалі яшчэ і чаканеныя. Як расказвае Галіна Рыгораўна, узораў мясцовых чаканеных твораў мастацтва захавалася не так і многа. Справа ў тым, што яны вырабляліся як з золата і срэбра, так і з больш таннай латуні. А паколькі каштоўныя металы былі заўсёды ў цане, то ў ліхія для стараабрадцаў Веткі часы абклады ў першую чаргу падпадалі пад рабаванне – захаваліся сведчанні аб тым, як «с икон кожечку их золотую, как с людей кожу, сдирали…».
У экспазіцыі Веткаўскага музея сёння знаходзяцца пераважна чаканеныя па латуні абклады. Любуючыся імі, не перастаеш здзіўляцца ўмельству людзей, якія з мікроннай дакладнасцю шляхам набору ўсемагчымых выступаў і ўпадзін стваралі на металічнай пласціне арыгінальныя ўзоры і біблейскія сюжэты. Мастацтвазнаўцы, якія вывучалі веткаўскую чаканку, адзначаюць шэраг адметных рыс мастацкага стылю мясцовых майстроў. Гэта найперш «павышаная ўвага да аб’ёму, формаў і спосабаў іх перадачы ў «міліметровым дыяпазоне» калыхання металу», «натуралізм у фактуры адзення: поўсці валасяніцы, шаўках плашчоў, бляску лат на фігурах святых», «арнаментальныя кветкі на адзенні выглядаюць так, быццам бы яны вытканыя ці вышытыя на тканіне», «дакладная перадача ўстройства вазоў і пабудоў, конскай збруі», «напаўфантастычныя травы і дрэвы ў спалучэнні з рэалізмам іншых дэталей надаюць твору напаўсюррэалістычны выгляд» і г.д.
Славіліся веткаўскія чаканшчыкі і вырабам металічнай акантоўкі і накутнікаў для кніг. Яны аберагалі краі рукапісных кніг і старадрукаваных выданняў ад механічных пашкоджанняў і каваліся лепшымі майстрамі. Гэтыя абярэгі аздоблены не менш арыгінальнымі арнаментамі і ўзорамі, якія выкарыстоўваліся пры чаканцы абкладаў для абразоў.
Знаёмства з адметнасцямі
Акрамя ўзораў стараабрадніцкага мастацтва, ёсць у Веткаўскім музеі і шмат іншых адметнасцей, якія таксама ствараюць яму шырокую вядомасць. Яркай з’явай на Веткаўшчыне стала, напрыклад, так званая дамавая разьба. Яна развівалася ў тым ліку і на падставе стараабрадніцкага стылю ўпрыгожвання жылля. Аконныя ліштвы, дэкоры для аздаблення весніц, вуглавыя ўзоры, усемагчымыя фігуркі і сімвалызнакі, якімі яшчэ і сёння ўпрыгожваюць свае жылыя пабудовы веткаўцы, ствараюць адметны каларыт вуліц горада. Фрагменты дамавых упрыгажэнняў шырока прадстаўлены і ў музейнай экспазіцыі. Большая іх частка паходзіць з ужо не існуючых вёсак Веткаўскага раёна, якія пасля аварыі на Чарнобыльскай атамнай станцыі трапілі ў забруджаную радыенуклідамі зону. і гэтая акалічнасць надае калекцыі асаблівую ўнікальнасць.
Цікавая і археалагічная калекцыя музея. Яна, праўда, невялікая, але ўнікальная: праз прылады працы старажытнага чалавека, на некаторых з якіх ёсць узоры і арнаментныя матывы, паказваецца рэтраспектыва развіцця веткаўскай мастацкай культуры, а таксама сімвалізм мясцовых узораў.
Экспазіцыя «Кузня» прысвечана кавальскаму рамяству, якім Веткаўшчына славілася з даўніх часоў. Здабыча жалеза на гэтых землях пачалася за 700–500 гадоў да нашай эры і не перапынялася да сярэдзіны ХіХ стагоддзя. Пра пашыранасць промыслу сведчаць назвы вёсак Рудня Стаўбунская, Рудня-Шлягіна, Рудня Споніцкая… А сабраныя супрацоўнікамі музея і выстаўленыя ў яго экспазіцыі вырабы мясцовых кавалёў, у тым ліку і майстроў-якарнікаў, якія працавалі на патрэбы мясцовай верфі, перадаюць дух той эпохі, калі кавальства было адной з прыярытэтных прафесій.
У далейшым знаёмстве з адметнасцямі Веткаўскага музея нельга прамінуць і экспазіцыю, прысвечаную яшчэ аднаму самабытнаму мясцоваму промыслу – ткацтву. У фондавых калекцыях тут налічваецца каля 3 тыс. прадметаў: ручнікі, дэкаратыўныя тканіны, узоры народнага абрадавага касцюма. Пераважная большасць іх звязана з ткацкімі традыцыямі вёскі Неглюбка, якія, хутчэй за ўсё, зарадзіліся ў канцы ХVIII стагоддзя. У адной з царкоўных кніг, што захаваліся да нашага часу, згадваецца, як у 1780 годзе мясцовыя сяляне разам з іншымі падаткамі плацілі чынш тканым палатном. А вось шырока вядомым майстэрства неглюбскіх ткачых стала толькі ў 1970-я гады: якраз тады выдатныя яго ўзоры дэманстраваліся не толькі на выставах дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва ў Савецкім Саюзе, але і ў італіі, Германіі, Вялікабрытаніі, Японіі, Бельгіі, Францыі, Канадзе, ЗША. Неглюбскія ручнікі ўпрыгожваюць адну з залаў будынка ААН у Нью-Ёрку, ёсць яны і ў фондах найбуйнейшага мастацкага музея Злучаных Штатаў Амерыкі «Метраполітэн». Аднак такой унікальнай калекцыі, якую мае Веткаўскі музей, пераканана яго дырэктар Г. Нячаева, няма больш нідзе.
– Класічны неглюбскі ручнік, – расказвае Галіна Рыгораўна, – гэта тканае палатно даўжынёй ад 350 да 500 і шырынёй 40–50 сантыметраў. На абодвух канцах яго ўзор, які складаецца з 5–9 шырокіх гарызантальных арнаментальных палос. Сярэдзіна ж запаўняецца рытмічна размешчанымі вузкімі каляровымі палоскамі. А канцы ручніка абшываюцца кароценькімі мохрыкамі альбо аздабляюцца вязанымі карункамі. Ткуць ручнікі з ільняных, баваўняных нітак, часам дадаюць мулінэ і шоўк. Калі казаць пра каляровую гаму, то ў майстрых старой Веткаўскай школы ткацтва яна была чырвона-белай – гэта самыя распаўсюджаныя ў народнай культуры беларусаў колеры. У меншай ступені – чорнай. Яшчэ адной адметнай рысай неглюбскага ткацтва з’яўляецца тое, што ткацкі
працэс ідзе не з правага боку, як традыцыйна прынята, а з выварату...
Узор неглюбскага ручніка – асобная, дастаткова шырокая і адначасова цікавая тэма. Гэта і геаметрычныя фігуры, і раслінна-жывёльныя малюнкі, і сумешчаныя кампазіцыі. У філасофскім сэнсе ручнік – гэта магічны тэкст прагназавання і сцвярджэння каштоўнасцей, якія неадступна ідуць за чалавекам на працягу ўсяго яго жыцця. Гэта коды дабрыні, любові, дастатку, поспеху, урадлівасці. Напрыклад, вытканыя галубкі, што глядзяць адзін на аднаго, сімвалізуюць каханне і згоду. Назвы ўзораў «мядзведзь на жалуддзі», «крывуліна», «яблачка» і многія іншыя лашчаць вуха. Як лініі лёсу па далоні, так па ўзорах ручнікоў чытаюцца характар, розум, майстэрства ткачыхі. Лічыцца, што колькасць узораў неглюбскіх ручнікоў набліжаецца да пяці сотняў, і ў кожнага ёсць свая назва і сваё тлумачэнне.
Ручнікі, а таксама народныя касцюмы так званай Неглюбскай ткацкай школы былі сабраны супрацоўнікамі Веткаўскага раёна ў час іх экспедыцый як непасрэдна ў знакамітую вёску, так і ў іншыя населеныя пункты раёна і прылеглыя да яго адміністрацыйныя тэрыторыі. Трэба зазначыць, што таксама былі выяўлены і іншыя ткацкія традыцыі рэгіёна. Прынамсі, можна прасачыць адметнасці Бабіцкай, Казацка-Балсунскай, Дубраўскай і Прыснянскай ткацкіх традыцый. Засведчым і тое, што іх узоры, выстаўленыя ў экспазіцыі музея, не менш прыгожыя, чым тыя ж неглюбскія ручнікі, якія ўжо сталі брэндам Веткаўшчыны.
Цалкам заканамерна, што сёлета неглюбскай ткацкай традыцыі быў нададзены статус нематэрыяльнай гісторыкакультурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. А ў мінулым годзе Неглюбскаму сельскаму цэнтру ткацтва, супрацоўнікі якога паспяхова прадаўжаюць справу сваіх продкаў, была прысуджана прэмія Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «За духоўнае адраджэнне». Між тым, з неглюбскай ткацкай традыцыяй вас пазнаёмяць і нават навучаць тонкасцям ткацтва як у самім Веткаўскім музеі, так і ў яго філіяле, што знаходзіцца ў Гомелі. Там дзейнічаюць невялікія, створаныя з захаваннем усіх адмысловых тэхналагічных прынцыпаў, майстэрні, дзе для жадаючых спасцігнуць старадаўнюю ткацкую навуку рэгулярна праводзяцца майстар-класы.
Дарэчы, наяўнасць у Веткаўскага музея, які мае статус установы культуры раённага маштабу, свайго філіяла ў абласным цэнтры – яшчэ адна яго адметнасць. Прычым далёка не апошняя. У гэтым можна пераканацца асабіста. Дастаткова толькі знайсці час і выправіцца ў госці да надзвычай захопленых справай зберажэння духоўнай спадчыны свайго рэгіёна музейшчыкаў Веткі.
Сяргей ГАЛОЎКА Фота аўтара і з фондаў Веткаўскага музея стараабрадніцтва і беларускіх традыцый імя Ф.Р. Шклярава
Мінск – Ветка – Мінск