ФРАНЦЫСК СКАРЫНА і ЯГО ЭПОХА
набліжаецца ўнікальны юбілей у культурным жыцці народаў Усходняй еўропы – 500-годдзе беларускага і ўсходнеславянскага кнігадрукавання. яго пачынальнік – волат эпохі адраджэння, дзеяч еўрапейскага маштабу, ураджэнец слаўнага горада полацка францыск Скарына. здзейснены ім духоўны подзвіг увайшоў у аналы не толькі беларускай, усходнеславянскай, але еўрапейскай і сусветнай гісторыі. зразумеўшы гістарычнае значэнне друкавання кніг для культурнага развіцця чалавецтва, ён усяго сябе прысвяціў гэтай высакароднай справе і дасягнуў плённых і нават уражальных вынікаў.
Дзейнасці Францыска Скарыны на ніве асветніцтва моцна паспрыяла тое, што краіны Заходняй і Цэнтральнай Еўропы ўступілі ў пераходны перыяд ад Сярэднявечча да Новага часу. Тады тут развіваліся і распаўсюджваліся навуковыя веды, адбывалася станаўленне розных напрамкаў мастацтва, нацыянальных моў і літаратур. Усё гэта дапамагала росту свядомасці народаў, распаўсюджванню гуманітарных ведаў свецкага характару. Менавіта гуманістычная атмасфера той эпохі фарміравала выдатных яе прадстаўнікоў, адным з іх і стаў Францыск Скарына – самародак зямлі беларускай, які дасягнуў духоўных вяршынь «выкладам, пільнасцю і працай» [1, с. 107].
Яго прыродныя здольнасці і надзвычай ранняе цягаценне да ведаў абумовілі інтэнсіўнае ўзыходжанне на вяршыні многіх тагачасных навук. Вучоба ў Кракаўскім універсітэце ў спалучэнні з прагай да ўсё больш шырокага і глыбокага пранікнення ў прыродныя і грамадскія з’явы дазволіла зусім маладому чалавеку атрымаць прызнанне ў еўрапейскіх культурных цэнтрах. На працягу 1507–1512 гадоў Францыск Скарына ўдасканальваў там свае веды па гісторыі, праву, філасофіі, прыродазнаўчых навуках, медыцыне і іншых напрамках. Гэта дало магчымасць яму атрымаць, можа быць, у Пражскім універсітэце, вучоную ступень доктара свабодных навук.
Вядома і пра тое, як Францыск Скарына, якому было крыху больш за 20 гадоў, атрымліваў у Падуанскім універсітэце ў 1512 годзе вучоную ступень доктара медыцыны. Аб гэтым сведчаць актавыя запісы ўніверсітэта, у якіх спагадліва гаварылася пра «знакамітага мужа… з Полацка». Адзначалася, што ў час пробнага экзамену па медыцыне ён «на 22 прапанаваныя яму раніцай гэтага дня пытанні… бліскуча адказаў па памяці і адхіліў выказаныя яму пярэчанні: выдатна аргументуючы, ён праявіў сябе найлепшым чынам. У сувязі з гэтым усімі там прысутнымі вучонымі, з агульнай згоды, ён быў ацэнены як падрыхтаваны і варты быць дапушчаным да асобага экзамену па медыцыне… Гэты пан Францыск даў таксама, паводле ўстаноўленай формы, прысягу» [2, с. 67].
Можна канстатаваць, што «абароне дактарату» наш далёкі па часе зямляк надаваў адпаведнае значэнне. У эпоху Адраджэння, у час рэнесансавых павеваў, публічных дыспутаў паміж вядомымі прадстаўнікамі розных поглядаў на тыя ці іншыя актуальныя праблемы навуковае прызнанне было важным фактарам [3, с. 1–43; 4, с. 5]. Абарона ім у Падуанскім універсітэце ступені доктара медыцыны «даўно стала класічнай у скарыніяне» [5]. Вядома, што «Скарына
меў два дактараты – «навукаў вызваленых» і «навукаў лекарскіх» [6, с. 117].
Але найвышэйшай справай свайго жыцця і ўсёй дзейнасці Францыск Скарына лічыў распаўсюджванне кнігадрукавання з выкарыстаннем кірыліцы і іншых славянскіх адметнасцей. Тут ён выступіў найперш як паслядоўнік кракаўскага друкара Ш. Фіёлы, шмат у чым развіўшы і ўдасканаліўшы яго кнігавыдавецкую практыку [2, с. 8–9].
Ёсць падставы меркаваць, што час з 1512 па 1517 год ім быў выкарыстаны для падрыхтоўкі ўласнай кнігавыдавецкай дзейнасці. Выбранне для гэтага Прагі з’яўлялася заканамерным – горад быў адным з цэнтраў славянскай культуры, дзе прыхільна ставіліся да такога яе напрамку, як кнігадрукаванне [7, с. 220]. Пераклад на старабеларускую мову менавіта «Бібліі» лепш за ўсё адпавядаў ментальнасці і духоўным запатрабаванням розных слаёў насельніцтва тагачаснай Беларусі, «людям посполитым к доброму научению» [8, с. 37].
Характэрна, што пачатак беларускага кнігадрукавання, ажыццёўлены Францыскам Скарынам, быў зроблены на прыватнай аснове. Яму ўдалося атрымаць некаторыя сродкі ад шэрагу беларускіх гараджан, якія валодалі пэўнай маёмасцю, уключаючы нават свайго брата івана. Потым за братавы даўгі мусіў правесці некалькі месяцаў у турме. Усё гэта сведчыць, што асноўнай рухаючай сілай у беларускага і ўсходнеславянскага першадрукара быў яго энтузіязм, адданасць выбранай справе, разуменне яе перспектыў, веданне становішча з кнігавыдавецкай дзейнасцю ў Еўропе, жаданне, каб родныя мясціны не адставалі ад еўрапейскага вопыту.
Нягледзячы на шматлікія складанасці і цяжкасці, асабліва матэрыяльнага характару, пачатак кнігавыдавецкай дзейнасці Францыска Скарыны ў Празе быў вельмі плённы. Гэтаму садзейнічала актыўная падрыхтоўчая праца, звязаная са стварэннем друкарні, паглыбленым вывучэннем «Бібліі», яе перакладамі на старабеларускую мову. Надзвычай выніковымі аказаліся 1517–1519 гады. Апошняе пражскае выданне – «Кніга Суддзяў» – выйшла ў самым канцы 1519 года.
У той жа час адчуваецца, што радзіма, Беларусь, Полацк і Полаччына заўсёды былі разам з Францыскам Скарынам. Не выпадкова ў сваёй першай кнізе – «Бібліі рускай» – ён адразу адзначаў, што паходзіць «з славнаго града Полацька». Як бачна, Скарына не толькі канстатуе назву горада, дзе нарадзіўся, жыў і адкуль пайшоў у вялікую дарогу, але гаворыць аб ім у ацэначным сэнсе, што ён – «слаўны». За такім вызначэннем, несумненна, стаіць багатае і гераічнае мінулае, высакароднасць учынкаў і, нярэдка, трагічнасць лёсаў жыхароў горада. Тут выразна праглядваюцца патрыятычныя адносіны першадрукара да роднай зямлі [9, с. 134].
На мяжы 1519–1520 гадоў Францыск Скарына вяртаецца ў Беларусь, у сталіцу Вялікага Княства Літоўскага – Вільню. Заканчваецца, такім чынам, першы этап яго жыцця і дзейнасці ў Еўропе – самы насычаны, выніковы і неардынарны. Скарына атрымаў універсітэцкую адукацыю, стаў доктарам свабодных навук і доктарам медыцыны, зарэкамендаваў сябе знакамітым прадстаўніком беларускай зямлі. Менавіта ў адным з самых вядомых цэнтраў Еўропы – Чэхіі – Ф. Скарына ажыццявіў выданне першай беларускай і ўсходнеславянскай «Бібліі рускай» і іншых кніг.
Гэтым, як і ўсёй сваёй дзейнасцю, ім быў зроблены важкі ўнёсак у асветніцкую сутнасць эпохі Адраджэння на еўрапейскім узроўні [10, с. 59–60]. Як прадстаўнік магутнай на той час дзяржавы – Вялікага Княства Літоўскага, Скарына тым самым