С карына пра Біблію і пра сябе
Імя Францыска Скарыны вядома амаль кожнаму жыхару Беларусі. Не толькі дарослы чалавек, але і любы школьнік скажа: Скарына – гэта наш беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар, асветнік-гуманіст, вучоны-медык. Бясспрэчна, ён – наша славутасць, наш гонар. Але ці ведаем мы Скарыну? Ці вядомы нам яго погляды на жыццё, яго думкі і мары, яго пачуцці? Вузкаму колу спецыялістаў, напэўна, так. Бо скарыназнаўчая літаратура ў нас багатая. Але як нацыя, як народ, ці можам мы сказаць, што Ф. Скарына – наш, што мы – яго духоўныя нашчадкі, што думкі і пачуцці гэтага чалавека сёння жывуць у нашым грамадстве? На жаль, не. Мы ўсе ведаем імя Скарыны, але не ведаем яго як асобу.
Бяда ў тым, што сярэдневяковага асветніка зараз вельмі мала чытаюць. А як інакш можна ўспрыняць духоўны свет чалавека, які жыў у XVI стагоддзі, калі не чытаць напісанага ім? Праўда, чытаць творы беларускага першадрукара без перакладу могуць далёка не ўсе: яго мова шмат у чым адрозніваецца ад нашай сучаснай. Але нам трэба яго чытаць, уважліва ўглядацца і ўдумвацца ў словы, напісаныя ім, і старацца спасцігнуць яго думкі. Яшчэ адна перашкода для ўспрымання Скарыны нашымі сучаснікамі заключаецца ў тым, што яго вобраз моцна абцяжараны савецкімі ідэалагічнымі схемамі. Напрыклад, у сярэдзіне 1920-х гадоў літаратуразнавец М. Піятуховіч, аналізуючы прадмовы беларускага першадрукара да біблейскіх кніг, сцвярджаў: Скарына адносіцца да тэкстаў Свяшчэннага Пісання крытычна, каменціруе яго адвольна. Ён «поўны пачуцця ўласнай годнасці, ён ужо далёкі ад хрысціянскага ідэалу пакорлівасці» [1, с. 178–179]. Праз тры дзесяцігоддзі іншы айчынны літаратуразнавец В. Вольскі з упэўненасцю пісаў, што ў прадмовах Скарыны «цалкам адсутнічаюць царкоўныя элементы» [2, с. 86]. Яго сучаснік М. Алексютовіч, які стварыў першую ў Савецкім Саюзе манаграфію пра беларускага першадрукара, выказваўся яшчэ больш рэзка. Ён запэўніваў чытача, што Скарынава Біблія «была выдадзена наперакор традыцыйным царкоўным устаноўкам і, мяркуючы па характару напісаных да яе прадмоў, не толькі не адпавядала духу артадаксальнага хрысціянства, але і была накіравана перш за ўсё супраць засілля і рэакцыйнай ролі духавенства, выступаючага ў масе сваёй ворагам навукі і прагрэсу» [3, с. 62].
На жаль, такія стэрэатыпы пра Ф. Скарыну ўсё яшчэ існуюць у грамадскай свядомасці. Многія пакаленні настаўнікаў гісторыі і беларускай літаратуры навучаны ўспрымаць яго як прагрэсіўнага гуманіста-асветніка, які, хоць і не здолеў да канца парваць з рэлігіяй, у сваіх паводзінах і думках быў зусім далёкі ад хрысціянскага светапогляду. На самай справе тэксты, напісаныя і выдадзеныя Скарынам, не даюць падставы сумнявацца ў тым, што ён ставіўся з вялікай пашанай і духоўным трымценнем як да Свяшчэннага Пісання, так і да праваслаўнага богаслужэння.