БЯСЦЭННЫ СКАРБ БЕЛАРУСКАГА НАРОДА
Неад’емным атрыбутам любой дзяржавы з’яўляецца і яе нацыянальны архіўны фонд. Несумненна, мае яго і Беларусь. Назапашаныя на працягу стагоддзяў дакументальныя матэрыялы захоўваюцца ў дзяржаўных архівах. Найбольш старажытныя і каштоўныя з гэтых дакументаў знаходзяцца ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі. Нядаўна ён адзначыў свой 80-гадовы юбілей, што і паслужыла падставай для размовы карэспандэнта «Беларускай думкі» з дырэктарам гэтай установы Дзмітрыем ЯЦЭВІЧАМ.
–Дзмітрый Уладзіміравіч, Нацыянальны гістарычны архіў пачынае адлік свайго існавання ад 1938 года. Але чаму так? На тэрыторыі Беларусі існавалі архівы і ў значна ранейшыя перыяды. Дык колькі рэальна гадоў вашай установе?
– А гэта як лічыць. Калі, напрыклад, весці адлік ад самага ранняга дакумента, што захоўваецца ў архіве, то нам сёлета спаўняецца 627 гадоў, калі ад надання архіву Нясвіжскай ардынацыі князёў Радзівілаў статусу дзяржаўнага – 467 гадоў, а ад часу ўтварэння Віцебскага архіва старажытных актавых кніг – 156 гадоў. Гэтыя даты – значныя вехі ў нашай гісторыі. Мы іх памятаем і асабліва цэнім. і ўсё ж афіцыйным днём нараджэння сваёй установы лічым менавіта 5 ліпеня 1938 года. Бо акурат у гэты дзень 80 гадоў таму выйшла пастанова Прэзідыума Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта БССР «Аб рэарганізацыі архіўных органаў у сувязі з арганізацыяй абласцей у БССР», згодна з якой Магілёўскі гістарычны архіў, у якім на той час былі сканцэнтраваны па сутнасці ўсе гістарычныя матэрыялы рэспубліканскага значэння, быў рэарганізаваны ў Цэнтральны гістарычны архіў Беларускай ССР. У сваю чаргу, Магілёўскі гістарычны архіў з 1919 года быў вядомы як архівасховішча мясцовага архіўнага бюро, а ў 1924–1927 гадах – як акруговы архіў. Дакументы, якія ў яго трапілі, у розныя перыяды захоўваліся ў архівах судовых устаноў Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай, пасля ўваходжання Беларусі ў склад Расійскай імперыі – у палатах грамадзянскіх судоў, архівах магістратаў, ратуш, павятовых судоў, прыватных асоб, пазней у Віленскім архіве старадаўніх актаў і Віцебскім архіве старадаўніх актавых кніг. Пасля 1917 года асобныя дакументы таксама захоўваліся ў Цэнтральным архіве Беларусі, Віцебскім і Мінскім гістарычных, а пазней абласных архівах.
Першым дырэктарам Цэнтральнага гістарычнага архіва БССР стала Э. Барэнбаум, пад кіраўніцтвам якой і былі закладзены асноўныя прынцыпы працы архіва ў даваенны час. Па стану на пачатак 1941 года ў ім налічвалася 1560 фондаў агульным аб’ёмам больш за 382 тыс. спраў. У першыя дні Вялікай Айчыннай вайны архіў не эвакуіравалі з Магілёва, і ваеннае ліхалецце нанесла яму велізарны ўрон: найперш былі знішчаны або вывезены з тэрыторыі Беларусі практычна ўсе дакументы і навукова-даведачны апарат. На момант вызвалення горада ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў там