Дзеля навучання «люду паспалітага»
Першаму «Буквару» споўнілася 400 гадоў
У кожнага з нас ёсць свая чытацкая ўлюбёнасць: камусьці падабаюцца празаічныя творы, хтосьці захапляецца паэзіяй, а ў кагосьці ў прыярытэце навуковыя трактаты… І гэта цалкам заканамерна, бо густ, як вядома, справа індывідуальная. Аднак існуе асаблівая кніга, да якой маюць адносіны ўсе без выключэння пісьменныя людзі. Гэта – добра нам знаёмы буквар, незаменны дапаможнік і надзейны сябар у працэсе спасціжэння таямніц друкаваных слоў. Неверагодна, але факт: упершыню ў загалоўку кнігі тэрмін «Буквар» з'явіўся роўна 400 гадоў таму.
–Буквар – галоўная кніга ў жыцці кожнага чалавека. Па ім мы не толькі вучымся чытаць, але і далучаемся з яго дапамогай да гістарычных традыцый і культурных здабыткаў свайго народа, – сцвярджае педагог-псіхолаг і даследчыца-культуролаг Людміла Дзіцэвіч. – У гэтай кнізе, калі яна складзена з дзяржаўных пазіцый, захоўваюцца код нацыі, яе гонар і слава. Менавіта таму буквару, як і яго папярэднікам – розным «кнігам для навучання», паводле слоў нашага славутага земляка Францыска Скарыны, заўсёды надавалася вялікая ўвага. Да складання буквароў падыходзілі прадумана, з асаблівым піетэтам…
Нават у глыбокай старажытнасці, пасля таго як стала імкліва распаўсюджвацца створаная ў 1155 годзе асветнікамі Кірылам і Мяфодзіем славянская азбука, да працэсу навучання грамаце падыходзілі адказна і творча. Гісторыя захавала пацвярджэнні таго ў выглядзе складоў з літар на драўляных таблічках, самшытавых грабянях і на бяросце. Прынамсі, у 1956 годзе ў праслойцы старажытнай маставой у Ноўгарадзе археолагі знайшлі нізку берасцяных грамат, на некаторых з якіх былі распазнаны літары і малюнкі. Накрэмзаў іх, як лічыцца, яшчэ ў Хіі стагоддзі мясцовы хлопчык Анфім.
У 1970 годзе пры раскопках у Брэсце быў знойдзены датаваны канцом Хіі – пачаткам Хііі стагоддзя самшытавы грэбень з кірылічным алфавітам і пісьмовыя азбучныя акравершы, так званая «азбукіграніцы». У старадаўнія часы дзеці, а таксама і дарослыя, вучыліся чытанню і пісьму па рэлігійных кнігах – псалтырах, часасловах, апосталах. Некаторыя навукоўцы мяркуюць, што і Ф. Скарына, зыходзячы менавіта з пазіцый навучання «люду паспалітага», мэтанакіравана дзяліў свае першадрукі на невялікія часткі і выдаваў іх асобнымі выпускамі. А ўжо потым, так бы мовіць, шырокі спажывецкі попыт паспрыяў з’яўленню спецыяльных вучэбных дапаможнікаў, якія знаёмілі чытачоў-пачаткоўцаў з граматай.
Першы ва ўсходнеславянскім свеце падручнік для чытання пад назвай «Азбука» выдаў у 1574 годзе ў Львове рускі і ўкраінскі першадрукар іван Фёдараў, чыё паходжанне, зыходзячы з геральдычнай трактоўкі яго друкарскага знака, асобныя даследчыкі звязваюць з тэрыторыяй сучаснай Беларусі. А напрыканцы ХVI стагоддзя свае ўласныя кнігі для навучання грамаце з’явіліся і ў Вялікім Княстве Літоўскім. іх выдаў у Вільні беларускі асветнік і царкоўны дзеяч Лаўрэнцій Зізаній.
– У сярэдзіне 1590-х гадоў намаганнямі Л. Зізанія пры некаторым удзеле яго
брата Стафана ў віленскай друкарні праваслаўнага брацтва адна за адной пабачылі свет «Азбука» («Наука ку читаню и розуменю писма словенского») і «Грамматіка словенска съвершенного искуства осми частій слова…», – зазначае Л. Дзіцэвіч. – У іх слоўніках шмат старабеларускіх слоў – тато, певень, лазьмя, кашуля, отрута, здрада, волоцюга, працавіты, a таксама адзначаюцца такія асаблівасці беларускай мовы, як дзеканне, цеканне, аканне, яканне, наяўнасць зацвярдзелых зычных і г. д. Таму можна лічыць гэтыя кнігі дапаможнікамі для навучання не толькі стараславянскай, але і старабеларускай мове. Дарэчы, яны паслужылі ўзорам для многіх іншых азбукоўнікаў, што пазней ствараліся, выдаваліся і распаўсюджваліся на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага…
Першы ў свеце
Адным з такіх выданняў стаў «Букварь языка славенска писаний чтения оучитися хотящим в полезное руковожение», які пабачыў свет 24 ліпеня 1618 года ў друкарні таго ж самага віленскага СвятаДухавага праваслаўнага брацтва, праўда, на той час яна размяшчалася ўжо не ў сталіцы ВКЛ, а ў мястэчку Еўе (сучасны літоўскі горад Вевіс). Выдадзеная роўна 400 гадоў таму кніга для навучання грамаце ў параўнанні з папярэднімі выданнямі мае шмат адметнасцей, але асноўная з іх – у назве ўпершыню прысутнічае слова «буквар», якое замацавалася за вучэбнымі дапаможнікамі для чытачоўпачаткоўцаў.
– Як вучоны-кнігазнавец, магу дакладна сказаць, што ў свеце пра найстарэйшае за гэта выданне «Буквара» на сённяшні дзень невядома, – зазначае кандыдат культуралогіі намеснік дырэктара Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі па навуковай рабоце і выдавецкай дзейнасці Алесь Суша. – Канечне ж, у Еўропе і да «Буквара языка славенска писаний чтения оучитися хотящим в полезное руковожение» ўжо існавалі выданні падобнага кшталту, так званыя «абэцэдарыумы», «алфавіты», але еўеўскі «Буквар» стаў пачынальнікам прынцыпова новай і важнай для нашых продкаў традыцыі навучання і выхавання. Ён грунтаваўся на мясцовых асаблівасцях, захоўваў візантыйскую практыку ў малітвах і вызнанні веры. Гэта значыць, выданне мела культурныя аспекты, характэрныя для сучасных беларускіх зямель. Менавіта таму мы і сцвярджаем, што буквар прыдумалі продкі беларусаў. Дарэчы, з цягам часу слова «буквар» замацавалася не толькі ў беларускай мове і мовах нашых суседзяў – рускіх і ўкраінцаў, але таксама і ў абхазскай, аварскай, адыгейскай, айроцкай, алеуцкай, балгарскай, балкарскай, баснійскай, гагаузскай, дагестанскай, далганскай, даргінскай, хакаскай, цыганскай, чувашскай, чукоцкай, эвенкійскай, мове хантаў…
Акрамя ўсяго іншага, еўеўскі «Буквар» аказаўся настолькі запатрабаваным, што яго зачыталі літаральна да дзірак, і з усяго яго тыражу, які, мяркуецца, быў па тым часе даволі салідным і складаўся мінімум з трох-чатырох соцень экзэмпляраў, у свеце захаваліся толькі два асобнікі. Адзін, дзякуючы калекцыянеру вучэбных выданняў Роберту Эшлі, неўзабаве пасля свайго выхаду ў свет у пачатку ХVII cтагоддзя быў вывезены ў Вялікабрытанію і трапіў у бібліятэку Мідл Тэмпл, а другі, на жаль, няпоўны, захоўваецца ў Каралеўскай бібліятэцы ў Даніі.
Пра бясцэнныя для беларусаў фаліянты, што знаходзяцца ў брытанскай і дацкай сталіцах, спецыялістамкнігазнаўцам доўгі час было вядома няшмат. Нягледзячы на тое, што назва «лонданскага» экзэмпляра першага ў свеце «Буквара» трапіла ў спецыяльны каталог яшчэ ў 1700 годзе, ён доўгі час заставаўся па-за ўвагай шырокай аўдыторыі. Адбылося гэта, хутчэй за ўсё, таму, што англійскія даследчыкі проста не змаглі яго прачытаць – пацвярджэннем такой гіпотэзы можа служыць зроблены чарніламі на тытульным лісце надпіс – «Кніга на славянскай мове». Цікавасць да гэтага выдання з’явілася ў другой палове ХХ стагоддзя, калі выдадзены ў Еўі буквар спачатку ўзгадалі ў каталогу Каралеўскай бібліятэкі ў Даніі, а потым у бібліятэцы Мідл Тэмпл. Да яго звярнуўся брытанскі даследчык беларускага паходжання святар Аляксандр Надсан, які зрабіў кароткае апісанне кніжнай рэліквіі. Пасля гэтага пра яе даведаліся і беларускія кнігазнаўцы. У прыватнасці, адным з першых звесткі пра еўеўскі «Буквар» увёў ва ўжытак доктар філалагічных навук Георгій Галенчанка.
ідэяй даследавання старажытнага рарытэта ў свой час захапіўся культуролаг А. Суша і, дзякуючы асабістай напорыстасці і спрыянню брытанскіх беларусістаў прафесараў Лонданскага ўніверсітэта, і найперш Джыма Дынглі, тры гады таму яму ўдалося ажыццявіць задуманае. Трапіўшы ў напаўзакрытыя фонды бібліятэкі Мідл Тэмпл, навуковец змог не толькі даследаваць 400-гадовы фаліянт, але і з дазволу захавальнікаў зрабіў яго лічбавую копію, якая сёння з’яўляецца набыткам Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі.
Прадаўжальнікі традыцый
На шчасце, выдадзены ў Еўі «Буквар» аказаўся далёка не адзіным у гісторыі Беларусі. У 1631 годзе ў друкарні Куцеінскага манастыра пад Оршай вядомы асветнік Спірыдон Собаль выдаў некалькі кніг, прызначаных для навучальных мэт. Сярод іх і «Букварь сиречь, начало учения детям, начинающим чтению извыкати». Пра асаблівае значэнне гэтага дапаможніка для чытачоў-пачаткоўцаў сведчыць той факт, што праз пяць гадоў ён быў яшчэ раз аддрукаваны аўтарам у Магілёве, а затым буквар яшчэ некалькі разоў перавыдавалі паслядоўнікі беларускага друкара і асветніка.
– Нашы продкі ў справе выдання буквароў дасягнулі вялікіх поспехаў, чым мы па праву павінны ганарыцца, – зазначае Л. Дзіцэвіч. – Вядома, яны тоесёе запазычвалі, памнажаючы ідэі, закладзеныя ў іншых выданнях такога тыпу, скажам, польскіх, але і іх вопыт скарыстоўвалі іншыя. Напрыклад, методыку падачы граматычнага матэрыялу ў Спірыдона Собаля запазычыў Васіль Бурцоў, які ў 1634 годзе выдаў «Азбуку» – першы буквар, аддрукаваны ў Маскве. Дарэчы, В. Бурцоў – па паходжанні беларус, ураджэнец Магілёва. Зрэшты, менавіта яму С. Собаль, пасля таго як пастрыгся ў манахі і спыніў выдавецкую справу, прадаў свае матрыцы.
Цікавым падаецца і такі факт: дзейнасць манастырскай друкарні ў Куцейні пад Оршай, дзе С. Собаль выдаў першы свой буквар, спынілася ў 1654 годзе з-за руска-польскай вайны. Як адзначаюць гісторыкі, пасля захопу Оршы расійскі
цар Аляксей Міхайлавіч наведаў манастыр і быў уражаны дзейнасцю мясцовых майстроў. Паводле яго загаду ў Маскву адправіліся лепшыя разьбяры па дрэве, гравёры, якія пасля працавалі ў Аружэйнай палаце Крамля, аздаблялі Каломенскі палац.
Тыя ж крыніцы сцвярджаюць, што ў расійскую сталіцу было дастаўлена таксама абсталяванне друкарні і перададзена пад кантроль Сімяона Полацкага. А, як вядома, асветнік і педагог з Полацка быў выхавацелем дзяцей рускага цара. У 1679 годзе ён пад уплывам найперш выданняў С. Собаля выпусціў самы дасканалы для свайго часу ў Маскоўскай дзяржаве буквар і падараваў яго маленькаму царэвічу, які ў будучым увайшоў у гісторыю як Пётр і. Такім чынам, хто ведае, можа «заходніцкія ўплывы», якімі папракалі С. Полацкага набліжаныя да царскага двара баяры, падзейнічалі ў тым ліку і на фарміраванне светапогляду першага расійскага імператара?..
Зазначым, што традыцыя выдання адукацыйных кніг на тагачасных беларускіх землях не перапынялася. Яны перыядычна сыходзілі з варштатаў друкарняў, размешчаных як у буйных гарадах, так і ў мястэчках і нават невялікіх вёсках. Прынамсі, у 1767 годзе ў Вільні выйшла яшчэ адно беларускае выданне на стараславянскай мове – «Букварь языка славенскаго: чтения и писания учитися хотящим, в полезное руковождение».
Паводле сцвярджэння А. Сушы, гэта кніга мае вельмі складаную «біяграфію». На яе старонках ёсць адпаведныя пазнакі. Надпіс ксяндза Яна Камара азначае: яна знаходзілася ў прыватным валоданні святара. Пасля гэтага выданне, хутчэй за ўсё, трапіла ў бібліятэку Евангеліцкарэфармацкай царквы ў Вільні, дзе пэўны час і захоўвалася. Па ўсім відаць, згаданы буквар там чыталі не вельмі актыўна, бо беларускія пратэстанты ў XVII–XVIII стагоддзях часцей карысталіся польскай і іншымі замежнымі мовамі. Свой асобнік віленскага «Буквара» Я. Камар пераплёў разам з іншым выданнем – «Размовы для вывучэння польскай і нямецкай моў». У адным пераплёце гэтыя тры падручнікі і праіснавалі да сярэдзіны ХХ стагоддзя. У 1968 годзе згаданы віленскі «Буквар» быў набыты ў букіністычнай краме, і з таго часу ён знаходзіцца ў Мінску. Зараз гэты рарытэт зберагаецца ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі. Не так даўно ён быў узноўлены факсімільна – копіі захоўваюць усе асаблівасці арыгінала: фон паперы, пацёртасці, дэфекты і зробленыя ад рукі, магчыма, тым жа ксяндзом, пазнакі. На сучасны момант вядомы ўсяго два такія выданні: другое захоўваецца ў Маскве.
На любы густ
У канцы XVIII стагоддзя пасля трох падзелаў Рэчы Паспалітай стварэнне буквароў, так бы мовіць, з беларускім кантэнтам перапынілася. Расійская імперыя, куды ўвайшла тэрыторыя сучаснай Беларусі, прытрымлівалася сваіх поглядаў на працэс навучання грамаце дзяцей, і нашы продкі сталі вучыцца чытаць па рускіх букварах. Тым не менш у 1835 годзе ў Вільні пад уплывам паўстання 1830–1831 гадоў з’явіўся і першы буквар на беларускай мове – «Кароткі збор хрысціянскай навукі для сялян рымска-каталіцкага веравызнання, якія гавораць на польска-рускай мове». Напісана гэта чытанка была беларускай лацінкай, і ў яе прадмове адзначалася: «Гэта кароткі катэхізіс, які змяшчае ў сабе навуку здаровую і для прастакоў карысную». У 1862 годзе, за год да паўстання пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага, у Варшаве быў выдадзены яшчэ адзін беларускі буквар «Лемантар для добрых дзетак католікаў», у стварэнні якога прымалі ўдзел сябры вядомага паўстанца, у прыватнасці, як мяркуецца, публіцыст Аляксандр Аскерка.
– Буквары 1835 і 1862 гадоў сталі своеасаблівымі прадвеснікамі адраджэння ў пачатку ХХ стагоддзя, пасля прыняцця ў 1905 годзе ў Расійскай імперыі закона аб свабодзе друку, – сцвярджае Л. Дзіцэвіч. – Была знята забарона на кнігадрукаванне на нацыянальных мовах, і ў Беларусі, як грыбы пасля дажджу, сталі выходзіць дапаможнікі для чытачоў-пачаткоўцаў на беларускай мове. Ужо ў 1906 годзе Вацлаў іваноўскі выдаў лацінкаю першую ў ХХ стагоддзі такую кнігу – «Беларускі лемантар». У тым жа годзе з’явіліся «Гасцінец для малых дзяцей» і «Першае чытанне для дзетак беларусаў» Цёткі. У 1909 годзе выходзіць «Другое чытанне для дзяцей беларусаў» Якуба Коласа, у 1915-м – «Першая чытанка: кніжыца для беларускіх дзетак дзеля навукі і чытання» Вацлава Ластоўскага, у 1918-м – «Новы лемантар для беларускіх дзетак» Янкі Станкевіча і «Зорка: Беларуская граматыка» Аляксандры Смоліч...
У 1920–1930-я гады ў Савецкай Беларусі з’явіўся шэраг самых разнастайных буквароў і чытанак. Яны прызначаліся як дзецям, так і дарослым для ліквідацыі непісьменнасці. Апошнія, паводле сцвярджэння Л. Дзіцэвіч, былі «тэматычныя», для малаадукаваных людзей па месцы іх працы ў народнай гаспадарцы. Так, выйшлі буквары З. Вінаградава «Наша камуна: Лемантар для калгаснікаў і сельгасрабочых» (1931), П. Кісяля «Чырвоны баец:
Кніжка па грамаце для чырвонаармейцаў і дапрызыўнікаў» (1934), А. Маклюка «Ударнік: Лемантар для гарадзкіх школ граматы» (1930), Н. Мяшалкінай-Сіўко «Чырвоныя зоркі: Лемантар для вёскі». Былі і альтэрнатыўныя – «Беларускі лемантар» С. Некрашэвіча (1922), які рэкамендаваў вучыць літары на падставе гукавога метаду, і «Чырвоная змена: Лемантар» А. Федасенкі (1925), дзе ў аснову навучання быў пакладзены метад «цэлых слоў».
Першыя савецкія буквары маюць агульныя характэрныя асаблівасці. іх тэксты вызначаюцца ідэалагізаванасцю: камуна, Вялікі Кастрычнік, паны і кулакі, калгасы і саўгасы, горад і вёска, прафсаюзы, кааперацыя, піянеры і камсамол. Букварам тых гадоў уласціва антырэлігійнасць. У іх прыводзяць матэрыялы, што заклікаюць не святкаваць «папоўскія» святы. Аднак прысутнічае нацыянальны элемент: партрэты Я. Купалы
і Я. Коласа і тэксты пра іх, выкарыстоўваюцца цытаты з рэзалюцыі Кастрычніцкага 1931 года пленума ЦК КП(б)Б: «Вялікадзяржаўны шавінізм знаходзіць сваё выяўленне ў адмаўленні беларускай нацыі, у адмаўленні беларускай мовы, у пагардлівых адносінах да мовы («мова мужыцкая», «дыялект»)».
На працягу 1929–1969 гадоў у Беларусі дзеці вучыліся чытаць па «Буквары» Надзеі Сіўко, а з 1969-га і цяпер гэтай мэце служыць «Буквар» Анатоля Клышкі, створаны на аснове найлепшых дасягненняў беларускай нацыянальнай методыкі навучання.
Паводле слоў Л. Дзіцэвіч, у пачатку 1990-х гадоў, пасля таго як Беларусь стала суверэннай дзяржавай, кантэнт «Буквара» А. Клышкі прыкметна ўстарэў і перастаў адпавядаць часу. Таму аўтар яго перапрацаваў: быў ануляваны савецкі ідэалагізаваны матэрыял, уведзены тэксты пра славутых асоб беларускай гісторыі – Е. Полацкую, М. Гусоўскага, Ф. Скарыну. У 1997 годзе згаданы дапаможнік для навучання чытанню быў яшчэ раз перапрацаваны: вывучэнне гукаў пачыналася цяпер з зычных, што сталася пераваротам у беларускай методыцы, хоць такі метад даўно ўжо выкарыстоўваўся ў еўрапейскай практыцы.
Апошнім часам пачалі з’яўляцца, так бы мовіць, альтэрнатыўныя буквары – з прэтэнзіяй аўтара на ўласны погляд на працэс навучання дзяцей грамаце. У 2012 годзе свой «навукова-метадычны дапаможнік для выхавальнікаў дзіцячых садоў, настаўнікаў пачатковых класаў, для бацькоў, бабуль і дзядуль» пад назвай «Азбукоўнік і лічылка» выдала педагог Зося Кустава. У гэтым жа годзе ў Оршы, дзякуючы рупнасці дзіцячых пісьменнікаў Галіны і Сяргея Трафімавых, пабачыў свет «Буквар Аршанскі», у якім кожная літара алфавіта расказвае пра знакамітых землякоў, славутыя мясціны, слаўныя даты і падзеі ў гісторыі горада. У 2014 годзе пісьменніца Галіна Калтунова выдала «Буквар Карэліцкага краю», у 2015-м выйшаў «Азбукоўнік» Віктара Кажуры – «пазнавальна-навуковая, часам гульнёвая, кніжка-чытанка, камусьці забаўлянка», а ў 2016-м – «Прыродны азбукоўнік» дзіцячага пісьменніка Уладзіміра Ягоўдзіка.
***
Увогуле зазначым, што гісторыя беларускага буквара даволі цікавая і займальная. Гэтая кніга ў розныя часы была рознай па сваім змесце і афармленні, але заўсёды заставалася нязменнай у адным – вучыла людзей грамаце, далучала іх да культурных здабыткаў нашага народа.
Дарэчы, 400-гадовы юбілей першага ў свеце «Буквара» значна ажывіў у беларускім грамадстве цікавасць як непасрэдна да згаданай падзеі, так і да кнігі, надзвычай важнай у жыцці кожнага чалавека. З нагоды памятнай даты ў краіне запланаваны мерапрыемствы самага рознага кшталту. Так, ужо зусім хутка – у канцы жніўня гэтага года – на аснове алічбаванага варыянта «Буквара языка славенска писаний чтения оучитися хотящим в полезное руковожение» павінна з’явіцца яго факсімільнае выданне. Таксама ў планах беларускіх кнігавыдаўцоў значыцца выхад у свет і яшчэ дзвюх «суправаджальных» каштоўную рэліквію кніг: адна з іх будзе змяшчаць пераклад першага ў свеце буквара на сучасную беларускую мову, а другая стане зборам навуковых прац па гісторыка-культурных, педагагічных, лінгвістычных і іншых аспектах даследавання рарытэта сучаснымі беларускімі вучонымі.
Апроч таго, на агульнадзяржаўным узроўні завяршаецца падрыхтоўка да правядзення мерапрыемстваў па шырокім ушанаванні 400-годдзя першага «Буквара». Як плануецца, яны пройдуць у Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі і ў час святкавання Дня беларускага пісьменства ў горадзе іванава Брэсцкай вобласці. Урачыстасці адбудуцца таксама ў Вільнюсе, дзе буквар быў задуманы, і ў Лондане, дзе захаваўся адзіны поўны асобнік знакамітага еўеўскага «Буквара». і яшчэ шмат цікавых падзей чакаецца ў Маскве, Парыжы, у штабкватэры Арганізацыі Аб’яднаных Нацый у Жэневе...