МеркаваННе
– на старонках выдадзенага 400 гадоў таму ў Еўі першага ў свеце «Буквара» не пазначаны прозвішчы яго аўтараў. дакладна вядома толькі, што падрыхтаваны падручнік вандроўнымі манахамі віленскага манастыра. Адным з магчымых укладальнікаў даследчыкі лічаць мялеція сматрыцкага. гэты культурны дзеяч першай паловы ХVII cтагоддзя неаднойчы праяўляў сябе ў выдавецкай дзейнасці. напрыклад, у адным з лепшых сваіх твораў «Трэнас» ён даволі варожа выказаўся адносна каралеўскай улады і касцёла, што фактычна і зрабіла манахаў віленскага свята-духавага праваслаўнага манастыра выгнаннікамі. Пасля гэтага тыя вымушаны былі перанесці друкарню ў мястэчка Еўе, што належала князю Багдану Агінскаму – аднаму з патронаў манастыра. цікава, што м. сматрыцкі праз год там жа выдаў сваю «грамматику» – лагічны працяг «Буквара языка славенска писаний чтения оучитися хотящим в полезное руковожение».
другім найбольш верагодным аўтарам першага буквара можна лічыць Лявонція карповіча, які на час выдання кнігі кіраваў друкарняй свята-духавага манастыра і школай пры ім. гэта быў актыўны асветнік і прапаведнік, пісьменнік-палеміст канца ХVI – першай чвэрці ХVII cтагоддзя, прыкметная постаць у кніжнай і наогул выдавецкай справе.
мялецій сматрыцкі вучыўся ў заходніх універсітэтах, шмат вандраваў і чытаў на замежных мовах. Ён цудоўна ведаў еўрапейскую практыку асветы і, зразумела, яе выкарыстоўваў. Лявонцій карповіч працаваў са стафанам і Лаўрэнціем Зізаніямі, шмат бачыў выданняў віленскіх і замежных. Абодва гэтыя асветнікі цудоўна ведалі грэчаскую, лацінскую і польскую традыцыі выдання кніг. Таму яны выкарыстоўвалі найлепшыя ўзоры еўрапейскай адукацыі, звязаўшы іх з мясцовымі рэаліямі, сваёй мовай і духоўна-выхаваўчай практыкай.
Еўеўскі «Буквар» мае невялікі і зручны для карыстання фармат – восьмую долю друкарскага аркуша – і складаецца з 52 ненумараваных аркушаў (104 старонак). структура выдання вызначалася характарам тагачаснага адукацыйнага працэсу, які пачынаўся з навучання грамаце так званым літараскладальным метадам. яго сутнасць вынікае з назвы: напачатку вучні вывучалі літары славянскага алфавіта («аз», «букі», «ведзі» і г. д.). Затым яны займаліся складаннем літар у простыя склады з дзвюх літар («букі» + «аз» = ба, «ведзі» + «аз» = ва), вучыліся чытаць трохлітарныя склады, спрабавалі складваць са складоў цэлыя словы, а затым – цэлыя сказы.
у кнізе прыводзіцца славянскі алфавіт у звычайным і адваротным парадку, прыклады складоў з дзвюх, трох, чатырох, пяці і больш літар, прасцейшыя словы царкоўнаславянскай мовы, пералік знакаў прыпынку і лічбаў у адпаведнасці са старажытнай кірылічнай традыцыяй, некаторыя правілы граматыкі. цікавая асаблівасць звязана з літарай «г» – іх дзве. Такім чынам, вучань адразу раздзяляў «г» выбухное і «г» фрыкатыўнае, характэрнае для беларускай і ўкраінскай моў. Прычым у выдадзеных раней азбукоўніках падобнае адасабленне амаль не сустракаецца, а тут, у падручніку, пададзена як норма.
Апрача ўласна адукацыйных задач «Буквар» быў прызначаны для патрэб выхавання, якое ў той час грунтавалася на сістэме хрысціянскіх каштоўнасцей. менавіта з гэтай мэтай у склад выдання ў якасці важных тэкстаў для чытання ўключаны шматлікія малітвы, рэлігійныя гімны, сімвал веры, Божыя запаветы, пропаведзі, пералік добрых якасцей чалавека і яго грахоў, а таксама шматлікія іншыя маральна-выхаваўчыя тэксты.
Шмат стагоддзяў таму, як і сёння, для навучальных выданняў прынцыповае значэнне мелі вонкавы выгляд і мастацкая аздоба. Арыгінал выдадзенага ў Еўі «Буквара» мае драўляную вокладку, якая раней была абцягнута скурай. у кнізе выкарыстаны розныя варыянты кірылічных шрыфтоў, што аблягчае ўспрыманне тэкстаў і пакідае добрае візуальнае ўражанне. Тытульны аркуш аздоблены дэкаратыўнымі элементамі. у выданні прыведзены дзве буйныя гравюры. Першая змешчана на адвароце тытульнага аркуша і ўяўляе сабой герб беларускага магната Багдана Агінскага, уладальніка мястэчка Еўе і апекуна друкарні. другая эмблематычная гравюра – крыж з дзідай і посахам – знаходзіцца на 50-м па ліку аркушы. у тэксце маюцца таксама памастацку выкананыя гравіраваныя застаўкі, канцоўка, ініцыялы. некаторыя элементы арнаменту выкананы ў стылістыцы віленскіх выданняў Францыска скарыны, што паказвае на пераемнасць традыцый беларускага першадрукара.
у канцы кнігі змешчаны напісаны на старабеларускай мове твор стафана Зізанія «о знаменіи крестном», далучанасць якога да згаданага выдання істотна павышае яго каштоўнасць і значнасць.