ВIЛЕНСКIЯ НЯГОДЫ I ТРЫУМФЫ ПЕСНЯРА
Паездкі ў Вільню – сталіцу сучаснай Літвы Вільнюс – заўсёды выклікаюць у цікаўнага да беларускай гісторыка-культурнай спадчыны падарожніка незабыўныя пачуцці. Асабліва ўспамінаюцца яны цяпер, падчас разгулу пандэміі, якая стала прычынай забароны ўезду ў горад. Аднак нам пашчасціла прайсціся па старажытных вуліцах яшчэ да таго, як іх запаланіла пагроза віруса. На гэты раз у рамках рэдакцыйнага праекта «Па слядах класікаў» мы даследавалі віленскія адрасы Янкі Купалы.
УАд’езд у горад мары
першыню Я. Купала трапіў у Вільню ў канцы верасня 1908 года. Правёўшы лета таго ж года ў арандаваным маці фальварку паблізу вёскі Бараўцы, што пад Мінскам, недзе адразу пасля заканчэння жніва паэт выправіўся на Нясвіжчыну, у добра знаёмы яму Дольны Сноў. Да гэтага ён адпрацаваў там на бровары Міхала Гартынга больш за год памочнікам вінакура. і хоць, як пазней прызнаваўся ў лісце даследчыку сваёй творчасці Льву Клейнбарту, «зазнаў там такога пекла, якога яшчэ не меў», з-за адсутнасці іншых перспектыў будучы класік наважыўся заключыць працоўны кантракт і на новы спіртагонны сезон 1908–1909 гадоў. Але толькі ён заняўся звыклай справай, як, мяркуецца, 20 верасня паштальён прынёс ліст з рэдакцыі газеты «Наша ніва» з прапановай маладому паэту пераехаць у Вільню.
Вагацца наконт таго, прымаць альбо не прымаць запрашэнне, Я. Купала не стаў, і ўжо назаўтра накіраваўся ў сталіцу беларускага адраджэння. Хто канкрэтна падаў думку, што паэта трэба ратаваць ад бровараў, і паклікаў яго ў горад, куды ён даўно імкнуўся душой, невядома. Літаратуразнаўцы тут разыходзяцца ў меркаваннях. Аднак відавочна: у гэтай справе не абышлося без удзелу братоў Антона і івана Луцкевічаў, якія ў той час больш за іншых заснавальнікаў «Нашай нівы» апекаваліся сваім дзецішчам, ды Уладзіміра Самойлы, Купалавага паэтычнага настаўніка-натхняльніка, – менавіта дзякуючы яму ў маi 1905 годa ў мінскай газеце «Северо-Западный край» быў надрукаваны першы верш івана Луцэвіча «Мужык», падпісаны псеўданімам Янка Купала...
За няпоўныя дзевяць першых гадоў свайго існавання ў Вільні рэдакцыя газеты «Наша ніва» змяніла некалькі адрасоў. У канцы верасня 1908 года яна размяшчалася ў доме № 20 па Віленскай вуліцы (па-літоўску – Vilniaus). Менавіта туды і накіраваўся Я. Купала з чыгуначнага вакзала. Адшукаць гэты дом сёння немагчыма – ён быў знішчаны ў гады Другой сусветнай вайны. На яго месцы да пачатку 1970-х гадоў існаваў сквер, а затым узвялі шматпавярховы будынак, у якім за савецкім часам размяшчалася Міністэрства сувязі Літоўскай ССР, а цяпер знаходзяцца офісы розных службаў, арганізацый і фірм.
Па веды ў «Знание»
У Вільню Я. Купала прыехаў як даволі вядомы ўжо ў беларускіх адраджэнскіх колах творца. На яго паэтычным рахунку было каля двух дзясяткаў надрукаваных у «Нашай ніве» вершаў і галоўнае на той час дасягненне – зборнік «Жалейка». Тым не менш да паэта ў рэдакцыі паставіліся халаднавата, замест чаканага пастаяннага месца ў штаце прапанавалі толькі падзаработак. Асноўным жа месцам працы
Я. Купалы была папулярная ў гараджан і асабліва ў навучэнскай моладзі прыватная бібліятэка-чытальня «Знание». Размяшчалася яна ў самым цэнтры старой Вільні, непадалёк ад Кафедральнай плошчы, у доме № 4 на галоўнай гарадской транспартнай артэрыі – Георгіеўскім праспекце. Больш як за стагоддзе гэты будынак кардынальна змяніў не толькі аблічча, але і свой парадкавы нумар. Цяпер гэта дом № 2 на праспекце, што носіць імя князя Гедыміна (Gedimino). Там у бытнасць паэта прапісалася і кнігавыдавецкае таварыства «Наша хата»: за час свайго непрацяглага існавання яно выпусціла каля дзясятка кніг на беларускай мове. Уладальнікам бібліятэкі і выдавецтва быў Барыс Даніловіч, вельмі блізкі да «Нашай нівы» чалавек, адзін з арганізатараў разнастайных культурнаасветных беларускіх праектаў у Вільні і даўні сябра У. Самойлы, па пратэкцыі якога будучы Пясняр, пэўна, і быў прыняты на працу на абанеменце.
Службовыя абавязкі Купалы-бібліятэкара былі немудрагелістыя: выдаць наведвальнікам кнігі і прыняць іх назад. Але ён засяроджваўся не толькі на гэтым. Паводле ўспамінаў сучаснікаў, малады паэт хутка знаходзіў кантакт з чытачамі, умела падбіраў патрэбную ім літаратуру, дзяліўся думкамі аб прачытаным. А яшчэ праца ў бібліятэцы-чытальні спрыяла яго агульнаадукацыйнаму, ідэйнаму і літаратурнаму росту. Як згадваў пазней паплечнік па «Нашай ніве», вядомы пісьменнік і беларускі грамадскі і палітычны дзеяч Вацлаў Ластоўскі, «Янка Купала, тады працуючы ў бібліятэцы, многа чытаў, асабліва навейшых тагачасных расійскіх і польскіх паэтаў».
Калі паэт не быў заняты ў бібліятэцы «Знание», яго можна было знайсці ў рэдакцыі газеты, дзе, гаворачы словамі В. Ластоўскага, ён «за перагляд і падгатоўку вершаў у «Нашу ніву» меў... 5 руб. пенсіі» (тут пад словам «пенсія» маецца на ўвазе зарплата. – С.Г.). Дарэчы, Я. Купала на сваім асноўным працоўным месцы «за бібліятэкарства атрымліваў 25 руб.». Наколькі вялікай ці малой была ў будучага класіка заработная плата, можна меркаваць па пазначаных у «Обзоре Виленской губернии за 1908 год» сярэдніх цэнах у верасні таго ж года на такія харчовыя прадукты, як сала, якое каштавала 10 руб. 40 кап., сметанковае масла (15 руб.), ялавічына (5 руб. 58 кап.), соль (60 кап.), грэчка (2 руб. 10 кап.). Праўда, кошт прыводзіцца не за звыклы для большасці з нас сёння кілаграм вагі, а за пуд (раўняецца 16 кг). Пры аналізе гэтых лічбаў трэба памятаць яшчэ і такі факт: жыллё ў паэта было бясплатным – яму выдзелілі месца ў прырэдакцыйным пакойчыку, дзе ён жыў разам з двума іншымі супрацоўнікамі «Нашай нівы».
Няспраўджаны бонус
Адным з першых рэдакцыйных заданняў, што атрымаў Я. Купала, была, па ўсім відаць, падрыхтоўка да друку верша Вульфа Сосенскага, неардынарнай асобы, этнічнага яўрэя з мястэчка Даўгінава, што на Вілейшчыне, які вырашыў працаваць на ніве беларускай нацыянальнай культуры. Прынамсі, 25 верасня ў рубрыцы «Паштовая скрынка» «Наша ніва» паведамляла: «Сос–му. З «самаучки» наш паэта Купала нешта прабуе зрабиць. Чэкайце цярплива...».
У якасці своеасаблівага бонусу для заахвочвання новага супрацоўніка да больш плённай творчай дзейнасці ў тым жа нумары рэдакцыя змясціла верш Купалы «Бор», а ў наступным, ад 9 кастрычніка 1908 года, – вершаванае прысвячэнне Алеся Гаруна «Януку Купале», якое з’яўляецца водгукам на першы зборнік паэта: «Хоць прастая і малая // «Жалейка» твая, // Але надта пекна грае...».
Будучы класік стараўся апраўдаць давер і спадзяванні на яго. Аднак не ўсё атрымлівалася: хоць вершы і складаліся, а некаторыя з іх нават сяды-тады траплялі на старонкі газеты, на думку крытыкаў, яны не вылучаліся арыгінальнасцю. «...На жаль, багата ёсць у яго вершаў неабдуманых, неабробленых. Спатыкаюцца часта i перапевы колькi разоў аднаго i таго ж бадай тымi самымi словамi», – напіша праз некаторы час Сяргей Палуян, пісьменнік і публіцыст, якому Я. Купала, нягледзячы на такія не вельмі прыязныя радкі ў свой адрас, прысвяціў паэму «Курган». А Самойла ў лісце да літаратуразнаўца і рэдактара Купалавай «Жалейкі» Браніслава Эпімах-Шыпілы дык і наогул прызнаваў, што яго падапечны «как истинный поэт ленив и больше верит во вдохновение, чем в труд».
Адзін з тагачасных выдаўцоў «Нашай нівы» А. Луцкевiч лiчыў першапачатковы час жыцця Я. Купалы ў Вiльні крытычным перыядам у яго творчасці і тлумачыў гэта трывіяльным сумам па добра знаёмым і блізкім сэрцу вясковым асяроддзі. Гарадское жыццё «... сьпярша як бы аглушыла Купалу. У месьце (тут і далей пад словам «месца» маецца на ўвазе горад. – С.Г.) ён прачувае быццам нешта чужое – варожае... Места, аб якiм летуцеў наш пясьняр на вёсцы, i места, зь якiм спаткаўся на дзеле, – гэта дзьве розныя рэчы. У чужой, варожай стыхii Купала зачыняецца ў сабе, як той сьлiмак у сваей шалупiне, i жыве нейкiм асаблiвым – замкнёным жыцьцём, адгароджаны ад бурлiвага ходу мястовага жыцьця».
На агульны настрой паэта, пэўна ж, у той час накладвала адбітак яшчэ і побытавая неўладкаванасць. Пра ўмовы, у якіх даводзілася яму жыць у 20-м доме па вуліцы Віленскай, у 1928 годзе ў сваіх «Успамінах пра Янку Купалу» В. Ластоўскі пісаў наступнае: «Асабіста ж я пазнаў Янку Купалу толькі ў першых датах сакавіка месяца 1909 года, калі пераехаў з Рыгі на сталую працу ў Вільню, куды быў запрошаны А. Уласавым на сакратара рэдакцыі «Наша ніва», якая тады памяшчалася на Віленскай вуліцы, д. № 20, у часова пуставаўшым магазыновым памяшканні, з уходам з тратуара. Прыехаў я ў Вільню вечарам і таго ж дня адведаў рэдакцыю, дзе пазнаёміўся з А. Уласавым, іванам і Антонам Луцкевічамі і Альгердам Бульбай. З размоў даведаўся, што стала ў рэдакцыі працуюць яшчэ Антон Лявіцкі (пісьменнік Ядвігін Ш. – С.Г.) і Янка Купала, але іх не было дома.
Рэдакцыйнае памяшканне дзялілася на дзве палавіны: ад вуліцы, у быўшым магазыне, была кантора рэдакцыі, ад падворку ж пакой, у тры вакны, з прысёнкам (прысенак – невялікае памяшканне перад уваходам, тое, што і тамбур. – С.Г.), кватэра Уласава, і ў ім маленькі зачатак будучага беларускага музея, які збіраў іван Луцкевіч. У прывулічным памяшканні акром рэдакцыйнай канторы быў яшчэ начлежны лёкум (паўпадвальнае памяшканне. – С.Г.) для трох асоб: А. Лявіцкага, за дашчанай перагародкай справа, Я. Купалы і рабочага Нагурскага – за шафай, збітай з негабляваных дошак.
На другі дзень прыйшоў я ў рэдакцыю рана і застаў усіх кватарантаў канторы ў поўным камплекце і даволі кіслых настраеннях, якія былі вынікам дрэнных кватэрных варункаў. Кантора была ў запушчаным стане і на першы погляд рабіла ўражанне складу макулатуры, якая ў постаці ўсякіх газет была звалена каля сцен і сторшылася на паліцах спамянёнай дашчанай шафы. Наганялі нуду даўно не аднаўляныя і спрадвеку не апыляныя сцены. Паветра было прасычана кіслай вільгаццю, дымам ад жалезнай печкі, на якой пякліся прамочаныя наскрозь учора звечара чыесь камашы, і тут жа, у скавародцы, сквірчэлі скваркі, якія з вялікім адданнем асцярожна мяшаў пальцам чалавек з рыжаватай бародкай,
у расхрыстанай кашулі і ў апорках на босую нагу, а другі, малады, паспешна апрануўся ў камізэльку над свайго роду мадэявым расцяганым ложкам, якое ад уходу рабіла ўражанне свежа сканаўшага на сцюдзёнай тундры вярблюда.
Незнаёмы над скваркамі быў А. Лявіцкі, незнаёмы пры ложку назваў сябе Янка Купала. Я сказаў, што прыехаў сюды на сталую працу. Лявіцкі асцярожна адставіў на падлогу скавародку і здзіўлена выпрастаўся, Купала, які да гэтага часу скончыў свой туалет, схапіў капялюш і палку і, прабурчэўшы нешта кшталтам: «Сам чорт тутака не ўбудзе, калі так далей будзе», – выскачыў за дзверы...».
На асабістым фронце
Аднак гэта былі далёка не ўсе нягоды Я. Купалы ў пачатку ягонага жыцця ў Вільні. Малады паэт меў даволі таварыскі характар, і ў кола яго знаёмцаў траплялі прыяцелі, якія, мякка кажучы, не заўсёды аказвалі станоўчы ўплыў. Пазней ён сам прызнаваўся, што часам вадзіўся з кампаніяй «другога сорта», і яна, паводле сцвярджэння В. Ластоўскага, мела некаторую схільнасць да «шклянога бога».
Нягледзячы на ўсе, так бы мовіць, абцяжарваючыя абставіны, Я. Купала паступова ўсё ж змог уліцца ў агульнае рэчышча творчага віленскага жыцця. У многім гэтаму паспрыяла знаёмства са Старым Уласам (сапр. Уладзіслаў Сівы-Сівіцкі), Людасам Гірам і іншымі знакавымі асобамі. У гэтай кагорце былі і сёстры Марыя і Софія іванаўскайтэ – літоўскія пісьменніцы, якія выдавалі кнігі пад агульным псеўданімам Лаздзіну Пяледа.
З малодшай з сясцёр – Марыяй – быў жанаты В. Ластоўскі. Ён упершыню і прадставіў яе свайму калегу па «Нашай ніве» Я. Купалу. Адбылося гэта недзе ў сакавіку 1909 года на здымнай кватэры Ластоўскіх у доме № 18 па Аляксандраўскім бульвары – цяпер гэта вуліца названа ў гонар князя Альгерда (Algirdo). «...Удачна, на першы пачатак, абаснаваўшыся ў Вільні, рашылі мы з жонкай справіць наваселле, – чытаем далей «Успаміны пра Янку Купалу» В. Ластоўскага. – ...За навасельным сталом, аздобленым кіпучым, як вулкан, самаварам з адпаведнымі да яго, стасоўна стану, прыдаткамі мяснога і мучнога характару аказаліся Лявіцкі і Янка Купала. За вечар гэты сапраўднай першай знаёмасці перагаворана было многа, бо і чарка гарэлкі падагравала і без таго гарачыя галовы... Разважалі за сталом аб паэтах і пісьменніках, аб іх тыпах і творах... Янка Купала хваліў Блока і Славацкага. Асаблівай паклонніцай Славацкага была мая жонка...».
Агульнае захапленне вершамі польскага паэта Юльюша Славацкага спачатку творча паяднала аўтара «Жалейкі» з малодшай Лаздзіну Пяледа, а затым, як мяркуюць некаторыя літаратуразнаўцы, даволі хутка перарасло ў больш блізкія адносіны паміж імі…
Пошукі выйсця
У пачатку кастрычніка 1909 года Я. Купала пакідае працу ў «Нашай ніве», звальняецца з бібліятэкі-чытальні «Знание» і выязджае на Навагрудчыну, дзе па пратэкцыі Б. Даніловіча яму прапанавалі заняць месца кіраўніка маёнтка Бенін (цяпер – вёска ў Навагрудскім раёне). Аднак які мог атрымацца кіраўнік панскай гаспадаркі з паэта?.. Справы ў Бе
ў сталіцу Расійскай імперыі, дзе паступае на агульнаадукацыйныя курсы А. Чарняева. Пецярбургскі перыяд пакінуў прыкметны след у жыцці і творчасці Песняра, і, думаецца, што ў рамках рэдакцыйнага праекта «Па слядах класікаў» мы раскажам і пра яго.
Прыемныя паездкі
Пакуль жа адзначым, што, жывучы ў 1909–1913 гадах у горадзе на Няве, Я. Купала не парываў сувязі з Вільняй, быў у курсе спраў тамтэйшых літаратурнага і культурнага асяродкаў, падтрымліваў зносіны з блізкімі сябрамі, па-ранейшаму дасылаў вершы ў рэдакцыю «Нашай нівы», зрэдзьчас наведваўся туды і асабіста. Прынамсі, у 1910 годзе ён прыязджаў на хрэсьбіны нованароджанай малодшай дачкі М. іванаўскайтэЛастаўскене Стасютэ і нават стаў яе хросным бацькам.
У 1912 годзе разам з удзельнікамі Беларускага музычна-драматычнага гуртка, якім кіраваў яго добры знаёмец Б. Даніловіч, паэт святкаваў на віленскім прадмесці Антокаль Купалле і затым падзяліўся ўражаннямі аб гэтай падзеі ў рэпартажы «Святкаванне Купалы ў Вільні»: «Дзесяткi тысяч народу высыпало на абодвы бакi Вiлii-рэкi i любавалiся гэтым нявiданым i найпрыгажэйшым у сьвецi вiдовiскам. Дзесяткi тысяч людзей вiталi жывымi i радаснымi вокляскамi, i шчырымi крыкамi «браво» спатыкалi i праводзiлi вялiкае сьвяткаваньне беларусамi свайго нацiональнаго сьвята. Уся рэка ад Антокаля да Закрэту выгледала нейкiм зачараваным, як з арабскай казкi, усеянным рознаколернымi агнямi мейсцэм, па каторым плывуць у пазалочэнных чоўнах казачные рыцары багатыры. У Закрэце над рэкой была абвешэна абшырная палянка гэтак сама разнаколёрнымi лiхтарэнкамi. Пасярод палянкi былi запалены бочкi са смалой, адкуль непадалёку устроiлi буфэт, а далей распалажыўся аркестр ваеннай музыкi. А гадзiне 11-й прыплылi к Закрэту участнiкi забавы i сталi пад гул музыкi выхадзiць на берэг на апiсаную раней палянку. I тут у лесi сабралося тысячы наро
ду любавацца беларускiмi гульнямi. I тут усё было; i беларускiе песьнi, i беларускiе народные танцы у беларускiх народных опратках, скакалi праз агонь...».
У канцы студзеня 1913 года члены таго ж Беларускага музычна-драматычнага гуртка зноў запрасілі Я. Купалу ў Вільню. На гэты раз на першую пастаноўку яго легендарнай «Паўлінкі». Спектакль адбыўся ў зале гімнастычнага таварыства «Сокал» на вуліцы Віленскай, 10. Гэты дом захаваўся да нашага часу і знаходзіцца каля касцёла Святой Кацярыны, насупраць сквера, дзе ўстаноўлены помнік вядомаму беларуска-польскаму кампазітару Станіславу Манюшку. Цяпер ён значыцца пад нумарам 39, а ў той самай зале віленскія беларусы часта праводзяць розныя канцэрты і мастацкія імпрэзы.
Пра згаданую падзею «Наша ніва» адгукнулася наступнай публікацыяй: «Вечарынка 27 студзеня была незвычайная: ставілі на сцэне першы раз «Паўлінку», сцэнічны абразок у двух актах Янкі Купалы. Перад публікай праходзілі тыпы дробнай, засцянковай шляхты, каторых аўтар патрапіў жыва выразіць, выказаўшы гэтым вялікую знаёмасць жыцця беларускага сялянства; чуваць было, што гэта не робленыя, а жывыя тыпы нашай вёскі... На вечарынку гэту сумысна прыехаў здалёку і аўтар яе Янка Купала. Аўтара публіка выклікала на сцэну і, абдзяляючы густымі вопляскамі, падалі яму памятку – падарак ад віленскіх беларусаў – залаты гадзіннік з надпісам: «Аўтару «Паўлінкі» віленскія беларусы, 27 студзеня 1913 г.». Артыстцы, каторая іграла ролю Паўлінкі, п. Маркевічанцы, аўтар падаў на сцэну букет жывых кветак. У зале ў часе гульні панаваў дзіўны настрой: вось здавалася, што гэта адна згодная сямейка сабралася на нейкае мілае свята, гэтак усім было вясёла і міла».
Зноў у горадзе мары
Пасля такога сардэчнага прыёму Я. Купала ўжо, напэўна, не вагаўся, калі ў яго з’явілася аказія вярнуцца на сталае жыццё ў Вільню, што і адбылося ў пачатку кастрычніка 1913 года. Паэт пасяліўся ў доме № 5 па Казанскай вуліцы – цяпер яна мае назву 16 лютага (Vasario 16-osios) – у гэты день у 1918 годзе быў падпісаны Акт аб узнаўленні незалежнасці Літоўскай Рэспублікі.
Свой так званы другі віленскі перыяд Я. Купала распачаў з працы ў Беларускім выдавецкім таварыстве, якое размяшчалася ў тым жа доме, дзе і жыў паэт. Яго дзейнасцю апекаваўся калега па Пецярбургу Вацлаў іваноўскі, а Я. Купала займаў пасаду адказнага сакратара. Дзякуючы намаганням супрацоўнікаў таварыства ў 1913–1915 гадах пабачыла свет больш як 15 кніг, у тым ліку адзіны прыжыццёвы зборнік Максіма Багдановіча «Вянок» і першая кніга беларускай паэтэсы Канстанцыі Буйло «Курганная кветка». У іх выпуску прымаў непасрэдны ўдзел і Я. Купала.
Адначасова паэт працягвае сваё супрацоўніцтва з «Нашай нівай», на старонках якой з’яўляюцца яго вершы і публіцыстычныя артыкулы. А пасля таго як рэдактар Аляксандр Уласаў пакінуў сваю пасаду, у сакавіку 1914 года Я. Купала ўзначаліў рэдакцыю газеты. «Усю душу і ўсе сілы цяпер укладаю ў «Нашу ніву», каторую стараюся паставіць па сіле магчымасці на належачую вышыню. Апрача працы непамернай каля
газеты, маю шмат усялякіх непрыятнасцей, звязаных і з рэдагаваннем, і з выдаваннем...» – паведамляў ён 28 верасня 1914 года ў лісце Б. Эпімах-Шыпілу. У гэты час Я. Купала знаёміцца з рускімі паэтамі Канстанцінам Бальмонтам і Валерыем Брусавым: яны праводзілі ў Вільні свае творчыя сустрэчы з чытачамі. В. Брусаў пераклаў на рускую мову некалькі яго вершаў, якія друкаваліся ў віленскай «Вечерней газете».
У перыяд рэдактарства Я. Купалы рэдакцыя «Нашай нівы» размяшчалася на той жа Віленскай вуліцы, але ў іншым доме – № 29 (цяпер – № 14), куды і перасяліўся паэт пасля свайго зацвярджэння на новай пасадзе. Пра размяшчэнне рэдакцыі газеты «Наша ніва» і пра жыццё там Я. Купалы цяпер нагадвае мемарыяльная шыльда, а ў былых рэдакцыйных пакоях сёння працуе натарыяльнае бюро.
Асабістае жыццё Купалы-рэдактара ў Вільні таксама было насычаным. Тут ён знаёміцца са сваёй будучай жонкай Уладзіславай Станкевіч. Аднак на момант іх першай сустрэчы сэрца паэта было занята іншай – пачынаючай артысткай Паўлінай Мядзёлкай, якой ён, паводле адной з версій, пад новы 1915 год прапанаваў стаць яго жонкай, але атрымаў адмову. «Яначка, я цябе люблю як нашага паэта, як харошага сябра і не больш. А гэтага мала, каб быць тваёй жонкай...» – так успамінала свой адказ П. Мядзёлка ў кнізе мемуараў «Сцежкамі жыцця».
Паэт моцна перажываў і за адзін дзень 3 студзеня 1915 года напісаў цыкл вершаў пра сваё непадзельнае каханне: «Маё цярпенне», «Быў гэта сон...», «Не судзіла доля». Калі ж на сэрцы ў яго адлягло, Я. Купала змяшчае ў жніўні 1915 на старонках «Нашай нівы» напісаны яшчэ ў снежні 1914 года верш «Гэй ты, дзяўчына, кветка-лілея» з прысвячэннем... «Ул. Станкевічанцы». З ёй 23 студзеня 1916 года паэт возьме шлюб у касцёле Святых Пятра і Паўла ў Маскве.
Наогул 1915 год аказаўся для Я. Купалы вельмі складаным. Шмат часу адымала рэдактарства, паліцыя накладвала
арышты на газету, вялася судовая цяганіна, не ўсё ладзілася ў асабістым жыцці... Летам пасля актывізацыі баявых дзеянняў на германска-расійскім фронце кайзераўскія войскі сталі набліжацца да Вільні. У такіх абставінах Я. Купала прымае рашэнне аб спыненні выдання «Нашай нівы» – 7 жніўня выйшаў апошні, 31-ы, нумар газеты, і пераязджае да маці ў фальварак Акопы, што на сучаснай Лагойшчыне, а адтуль – у Маскву, пасля ў Арол, потым у Смаленск, з якога вернецца ў Беларусь толькі ў канцы студзеня 1919 года.
Прыцягненне творчасцю
Яшчэ нядаўна лічылася, што пасля свайго прыезду ў 1919 годзе ў Мінск паэт не бываў у Вільні. Аднак навукоўцам удалося адшукаць архіўныя матэрыялы, якія абвяргаюць гэта. Напрыклад, у верасні 1919-га распараджэннем старшыні Часовага Беларускага нацыянальнага камітэта (грамадска-палітычнай арганізацыі, што ў 1919–1920 гадах каардынавала беларускі рух на акупаванай Польшчай тэрыторыі Беларусі) Аляксандра Прушынскага, вядомага яшчэ і як паэт Алесь Гарун, «у выніку паразумення з намеснікам генеральнага камісара ўсходніх зямель панам Рачкевічам» Я. Купала, які на той час загадваў бібліятэкай пры Беларускім народным доме, накіроўваўся ў Вільню, каб перавезці адтуль у Мінск да 200 кілаграмаў беларускіх кніг. Праз некаторы час паэт з такой жа місіяй зноў наведаў горад. На гэты раз Купалу належала даставіць да 160 кілаграмаў друкаваных выданняў.
Адзначым і такі факт: Вільня перыяду вясны – лета 1919 года была практычна адзіным месцам, дзе Я. Купала мог друкаваць свае творы. Яны найперш з’яўляліся на старонках газет «Крыніца», «Беларуская думка» і часопіса «Беларускае жыццё». Апошні ў сваім 1-м нумары, які пабачыў свет 5 чэрвеня, змясціў партрэт паэта, рэцэнзію на яго п’есу «Раскіданае гняздо», надрукаваную зноў жа ў Вільні, перадрукаваў пад назвай «Што за палач такі здаецца» верш нашаніўскай пары
«Праявы» і са скрухай паведамляў: «У часе вайны Купала напісаў шмат новых твораў. Частку сваіх рукапісаў ён прыслаў у Вільню, тут меліся друкаваць яго нязнаныя вершы. З прыходам польскага войска ў б. (былы. – С.Г.) Камісарыят Асветы ўжо не пусцілі беларусаў, каб забраць рукапісы. Пасля доўгіх старанняў удалося атрымаць частку прыгатоўленага да друку матэрыялу. Другая частка, у тым ліку зборнік рукапісных вершаў Купалы – прапала». Дык вось, у асноўным менавіта тыя творы паэта, якія ў выніку «доўгіх старанняў удалося атрымаць», і друкаваліся ў згаданых выданнях.
З успамінаў Леанілы Чарняўскай, жонкі Максіма Гарэцкага, вядома, што ў Вільню Я. Купала прыязджаў і ў 1920 годзе. Ён наведваў Віленскую беларускую гімназію – яна размяшчалася ў паўднёвым крыле былога жылога корпуса базыльянскага кляштара, у так званых Базыльянскіх мурах, «прыпісаных» да Вастрабрамскай вуліцы (сёння – Aušros Vartų, 7), на пастаноўку навучэнцамі «Раскіданага гнязда». Былі намеры ў паэта наведаць горад і пазней, у час замежных камандзіровак у Чэхаславакію. Аднак ні летам 1925, ні восенню 1927 года, калі ён у абодвух выпадках вяртаўся дадому з Чэхаславакіі, улады Польшчы, у склад якой тады ўваходзіла Вільня, баючыся з боку Я. Купалы бальшавіцкакамуністычнай прапаганды, не выдалі яму візы.
Нявыкананая місія
Толькі ў другой палове верасня 1939 года, калі Вільня некалькі тыдняў пасля далучэння Заходняй Беларусі знаходзілася ў складзе БССР, у Я. Купалы з’явілася надзея наведаць горад сваёй маладосці. і хоць у напісаным тады ж вершы «Еду сягоння я ў Вільню...» паэт гэта не дэкларуе, відавочна, што ён радуецца і вітае ўз’яднанне Беларусі. Праўда, Купалу так і не ўдалося там пабываць ні ў 1939, ні ў наступным 1940 годзе. Бо неўзабаве пасля таго, як гэты твор быў надрукаваны ў «Звяздзе», рашэннем кіраўніцтва Савецкага Саюза 10 кастрычніка 1939 года Вільня была перададзена Літве. Пастаўленыя перад фактам тагачасныя ўлады БССР адрэагавалі на яго слаба. Адзінае, што больш-менш гучна было заяўлена ў высокіх кабінетах, дык гэта пажаданне ўлічваць пэўныя беларускія інтарэсы – у тым ліку культурныя. і найперш гэта адносілася да лёсу віленскага Беларускага
музея імя івана Луцкевіча – унікальнага збору беларускіх нацыянальных старажытнасцей, адкрытага ў 1921 годзе ва ўсё тых жа Базыльянскіх мурах на Вастрабрамскай вуліцы. У пяці яго залах дэманстравалася больш за дзясятак калекцый: археалагічная, нумізматычная (манеты, медалі і ордэны), старадаўняга адзення, старажытнай зброі, рукапісаў і кніг, царкоўных рэчаў і ікон, карцін, музычных інструментаў, твораў разьбы з розных матэрыялаў і інш. Згодна з інвентарызацыяй 1941 года, музей налічваў 13 450 адзінак захоўвання, а яго бібліятэка – каля 14 тыс. рукапісаў і старадрукаваных кніг, сярод якіх, у прыватнасці, знаходзіліся частка так званай пражскай Бібліі Ф. Скарыны, асобнікі Статута Вялікага Княства Літоўскага, Наваградскае Евангелле ХVі стагоддзя, першая граматыка арабскай мовы «АльКітаб», рэдкія выданні і гістарычныя дакументы ХVі – пачатку ХХ стагоддзя, у тым ліку і арыгіналы рукапісаў ранніх твораў Я. Купалы.
Пакуль Літва ў перыяд з кастрычніка 1939 да сярэдзіны 1940 года дэ-юрэ заставалася незалежнай дзяржавай, то размовы наконт віленскага Беларускага музея на афіцыйным узроўні амаль не вяліся. і толькі пасля таго як у пачатку кастрычніка 1940-га ў Гродне адбыліся перамовы беларускай дэлегацыі з прадстаўнікамі новаўтворанай Літоўскай ССР, на якіх улады БССР згадзіліся на перадачу «літоўскім таварышам» гарадоў Друскенікі і Свянцяны з навакольнымі вёскамі і чыгуначнай станцыі Гадуцішкі, справа зрушылася з мёртвага пункта.
Праўда, спатрэбілася яшчэ каля паўгода, пакуль 16 красавіка 1941 года Бюро Цэнтральнага камітэта Камуністычнай партыі бальшавікоў Беларусі прыняло рашэнне накіраваць «для принятия и перевода Белорусского музея из гор. Вильнюса в г. Минск» сакратара ЦК КП(б)Б Цімафея Гарбунова, а разам з ім – народных песняроў Янку Купалу і Якуба Коласа і яшчэ «нескольких ответственных товарищей». і праз месяц, 15 мая, аўтарытэтная дэлегацыя накіравалася ў сталіцу Літвы.
Непасрэдны кіраўнік місіі Ц. Гарбуноў пакінуў успаміны пра згаданую паездку, у якіх падрабязна апісаў увесь ход падзей. Так, ён расказаў, што спачатку дэлегацыя спынілася ў гасцініцы «Жорж». Гэта ўстанова размяшчалася на добра знаёмым і Я. Купалу, і Я. Коласу былым Георгіеўскім праспекце. Дарэчы, яму ў міжваенны перыяд было прысвоена імя Адама Міцкевіча, цяпер жа гэта праспект Гедыміна. «Жоржаў дом», дзе за савецкім часам размяшчалася гасцініца «Вільнюс», існуе і сёння і таксама выкарыстоўваецца паводле свайго ранейшага прызначэння як пяцізоркавыя апартаменты пад назвай Vilnius Old City.
«Гостиница «Жорж» самая лучшая в Вильно, – згадвае далей Ц. Гарбуноў. – Но ей далеко до гостиниц Ленинграда, Москвы, Киева, Одессы. Во всей гостинице только несколько номеров, в которых имеются ванны, горячей воды почти нет. Далеко не в каждом номере имеются уборные. Комфорта мало, хотя блеска много. Зато на широкую ногу поставлены рестораны. Здесь, несмотря на то, что только кончилась война в 1939 году, можно иметь, начиная от земляники и кончая устрицами. Вина самые разнообразные: из Испании, Франции, Грузии, Крыма. Можно найти и местный «крупник» – национальный литовский напиток. Огромное количество грибов, хорошо приготовленных, в самом разнообразном виде. Здесь и рыжики маринованные, белые грибы, лисички, сыроежки, грузди. Цены сносные.
Не успели мы появиться в ресторане, как нас окружила большая толпа польского студенчества, а затем начали присоединяться многие польские интеллигенты. «Янка Купала! Янка Купала!» – вот возгласы, которые можно было слышать. Пришлось наскоро отобедать и подняться в номер. Но и здесь через несколько минут начали беспокоить беспрерывными звонками по телефону... Через час в коридоре уже стояла большая делегация студентов-поляков, профессуры университета и представителей варшавской интеллигенции, нашедшей себе приют в Вильно после бомбежки Варшавы не
мецкими самолетами... Купала принял от них цветы, сказал им несколько слов на польском языке и, сославшись на свою болезнь, ушел к себе в номер. Через некоторое время в коридоре гостиницы появились всякие польские авантюристы, вроде белорусского ксендза Станкевича».
Каб Я. Купала не кантактаваў з так званымі непажаданымі асобамі, Ц. Гарбуноў вырашыў змяніць вядомы ці не ўсяму гораду адрас іх размяшчэння: «Мы перебрались в этот вечер в гостиницу Соколовского, хотя и менее богатую, но зато спокойную…». Гэты гатэль, названы па прозвішчы нядаўняга ўласніка, у якога пасля ўсталявання ў Літве савецкай улады і быў экспрапрыіраваны, размяшчаўся на другім і трэцім паверхах палаца Тызенгаўзаў. Названы будынак, дзе «кватаруюць» самыя розныя арганізацыі і ўстановы, і сёння знаходзіцца на ранейшым месцы, на рагу Нямецкай (Vokiečių) і Трокскай (Trakų) вуліц.
Падчас паездкі ў Вільнюс Я. Купала і яго спадарожнікі наведалі Беларускі музей імя і. Луцкевіча, пазнаёміліся з яго экспазіцыяй, агледзелі спецыяльна арганізаваную выстаўку, прысвечаную творчасці Песняра – экспанаваліся яго рукапісы. Адбыліся ў іх і сустрэча з навучэнцамі Віленскай беларускай гімназіі, якая на савецкі ўзор незадоўга да гэтага была перапрафілявана ў сярэднюю школу, і візіт у Акадэмію навук Літоўскай ССР, дзе яны сустрэліся з дзеячамі культуры Літвы і пісьменнікамі А. Венцлавам, Л. Гірам, П. Цвіркам, А. Жукаўскасам і В. Мікалайцісам-Пуцінасам.
Адносна асноўнай мэты візіту беларускай дэлегацыі ў Вільнюс Ц. Гарбуноў пісаў наступнае: «Цель нашей поездки была получить разрешение литовского правительства вывезти из Вильно в Минск Белорусский музей... Оказалось, что литовское правительство не могло решить этот вопрос без мнения Академии наук, а вся Академия не могла решить этого вопроса, не зная мнения трех братьев-академиков Биржишек. Ни одного из Биржишек не было на заседании, и заседание пришлось отложить...». У выніку канчатковае рашэнне наконт Беларускага музея не было прынята, і 19 мая беларуская дэлегацыя практычна ні з чым вярнулася ў Мінск.
Перамовы пра лёс музея працягваліся на розных узроўнях да самай вайны. і толькі пасля вызвалення Літвы ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў пытанне было вырашана – 19 лістапада 1944 года Савет народных камісараў Літоўскай ССР стварыў ліквідацыйную камісію, у выніку ўстанову расфарміравалі. А экспанаты былі падзелены паміж, так бы мовіць, бакамі спрэчкі. Дарэчы, арыгіналы Купалавых рукапісаў і іншыя матэрыялы, якія мелі адносіны да Песняра і захоўваліся ў Беларускім музеі імя і. Луцкевіча, тады ж былі перададзены Літаратурнаму музею Янкі Купалы ў Мінску.
***
Апошні раз у сваім жыцці Я. Купала быў у Вільні праездам 22 чэрвеня 1941 года. Цягнік, на якім ён вяртаўся з Каўнаса ў Мінск, бамбілі нямецкія самалёты, і паэту было не да любавання добра знаёмымі яму відамі горада...
Дарэчы, літаратуразнаўцы падлічылі, што ў Вільні пабачылі свет больш як дзве сотні вершаў беларускага Песняра – у адной толькі «Нашай ніве» было надрукавана каля 150. Тым не менш непасрэдна гораду свайго натхнення народны паэт прысвяціў вельмі мала твораў – асобныя віленскія матывы сустракаюцца ў вершах «Замкавая гара», «Шуман», «На вуліцы», «Якубу Коласу» і некаторых іншых. Памяць жа пра Я. Купалу ў Вільні пазначана, на наш погляд, зусім сціпла: ужо згаданай мемарыяльнай шыльдай і назвай вуліцы, размешчанай у прыватным сектары мікрараёна Новая Вільня (Naujoji Vilnia). Затое беларуская дыяспара, а таксама і дыппрадстаўніцтва нашай краіны ў Літве рэгулярна ладзяць у Вільнюсе розныя культуралагічныя мерапрыемствы ў гонар Песняра, і з кожным годам іх становіцца больш.
Сяргей ГАЛОЎКА Мінск – Вільнюс – Мінск Фота аўтара і з фондаў Дзяржаўнага літаратурнага музея Янкі Купалы