Загадкі бабулінай казкі
Настальгічны калядны нарыс. але не зусім
Узімку, калі надыходзіць час калядных свят і лёгкія сняжынкі за акном талакуюць у дзівосным рытме толькі ім зразумелага танца, здаецца, усё навокал замірае ў чаканні нейкага цуду. Лёгкі марозік казыча нашы прадчуванні: вось-вось адкрыецца штосьці таемнае, нязведанае. І мы дружна паддаёмся гэтаму настрою, што стварае для нас прырода і ўласнае ўяўленне, натхняемся і верым, што дзівосы магчымыя. Адкуль усё гэта ў нашым занадта прагматычным жыцці? Мне здаецца, з дзяцінства, калі захапляліся вобразамі казачных герояў, якія вучылі нас дабрыні і прыгажосці, пераконвалі верыць у тое, што дабро заўсёды пераможа зло, а цуд абавязкова здарыцца для добрых людзей.
Справа дарослых?
Здаўна менавіта доўгімі зімовымі вечарамі людзі любілі расказваць розныя дзівосныя гісторыі. у гэтых няхітрых, шчырых аповедах ажывалі чарадзейныя волаты незвычайнай сілы і здольнасцей, неверагодныя жывёлы, якія ўмелі размаўляць па-чалавечы і нават нешта раілі, розныя міфічныя істоты і жудасныя пачвары. З заміраннем сэрца слухачы сачылі за барацьбой дабра і зла, захапляліся сілай і розумам казачных герояў.
думаю, для большасці нашых чытачоў захапляльны свет беларускай казкі асацыіруецца з… бабуляй, якая чытала яе не па кніжцы, а расказвала так, нібыта згадвала па памяці прыгоды казачных герояў. іх, магчыма, яна чула некалі ад сваіх бацькоў. нетаропкі, прыцішаны і загадкавы аповед
закалыхваў, зацягваючы ў салодкі сон… потым і самі прымяраем на сябе ролю казачніка, перадаючы таямнічасць і хараство дзецям і ўнукам.
«Памятаю, пыталася ў мяне: „Вам гэтую казку пра ягадкі як казаць? Як мне мама расказвала альбо з песняй?“».
– усё так, – пагаджаецца загадчык сектара этналінгвістыкі і фальклору цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры нан беларусі алена боганева. – казка – перш-наперш гэта ўстаноўка на выдумку. але трэба адзначыць, што раней яна была справай дарослых.
у ХіХ стагоддзі, паводле слоў фалькларыста кірыла чыстова, была і такая практыка: майстра
казачніка запрашалі ў арцель лесарубаў, што шчыравала на зімовай дзялянцы. яму нядрэнна плацілі, за гэта казачнік мусіў у леснічоўцы з вечара і, як кажуць, да апошняга слухача баяць чароўныя гісторыі. вядомая даследчыца таццяна берншам згадвала такі факт: казкі ў вёсках расказвалі падчас прастольных свят. і ставіліся да гэтага надзвычай сур’ёзна.
беларускія навукоўцы канстанцін кабашнікаў і галіна барташэвіч у 1970-х, а пазней, пачынаючы з 2006 года, і іншыя фалькларысты прыязджалі ў вёску магільнае уздзенскага раёна да цудоўнай казачніцы лідзіі цыбульскай. у сям’і было пяцёра дзяцей, але толькі яна падхапіла казачную эстафету маці, як і тая ў свой час ад дзядулі. лідзія міхайлаўна, калі расказвала казкі, адчувала сябе так упэўнена і вольна, што не цуралася імправізацый у межах сюжэта і атрымлівала ад гэтага сапраўдную асалоду.
– памятаю, пыталася ў мяне: «вам гэтую казку пра ягадкі як казаць? як мне мама расказвала альбо з песняй?» – гаворыць алена боганева. – Зразумела, мы пагадзіліся на другі варыянт. і калі паводле сюжэта дзяўчаты пайшлі ў лес па ягады, яна заспявала летнюю пятроўскую песню. адметна, што казачнай спадчыне лідзіі цыбульскай у 2013 годзе нададзены статус гісторыкакультурнай каштоўнасці.
у вёсцы рог салігорскага раёна даследчыкі пазнаёміліся з таленавітай казачніцай паўлінай навумаўнай ілюшчыц 1925 года нараджэння. алена боганева згадвае, як у 2007-м жанчыну запрасілі на этнаграфічны канцэрт «фальклор беларускай глыбінкі» ў беларускі ўніверсітэт культуры – «казкамі разбавіць танцавальна-песенныя музычныя нумары». на такіх мерапрыемствах з гасцямі здалёку быў заўсёдны аншлаг. і на гэты раз студэнты абляпілі нават прыступкі лесвіц, стаялі ў праходах. арганізатары перажывалі, што вясковая казачніца будзе хвалявацца перад такой аўдыторыяй. ажно не, паўліна навумаўна адчувала сябе тут як дома. і прымалі яе надзвычай хораша і цёпла, нават на біс выклікалі.
З таго пакалення казачнікаў няма ўжо нікога. на авансцэну выйшлі маладзейшыя. адзін з іх аляксандр галкоўскі 1959 года нараджэння. сёння ў вёсцы судзілы клімавіцкага раёна ён зорка. у 2016 годзе яго і алену боганеву запрасілі ўзяць удзел у ііі міжнародным сімпозіуме «музычная карта свету» ў маскоўскай дзяржаўнай кансерваторыі імя п. чайкоўскага, на які прыехалі выканаўцы этнічных казачных эпасаў ці не з усяго свету. па дарозе ў цягніку галкоўскі скрушна жаліўся сваёй спадарожніцы: «і на што я пагадзіўся? у мяне гаспадарка – чатыры каровы, авечкі, коні, а што я ў маскве не бачыў?!».
на гэтым мерапрыемстве прадстаўляўся традыцыйны спеўны эпас. але як быць з казкай
пра змея нупрэя, якую ён збіраўся расказваць удзельнікам сімпозіума? і ўсё ж вырашыў паспрабаваць спець – так, як некалі ў іхняй вёсцы спявала гэту казку сляпая лірніца. выступленне аляксандра галкоўскага ў кансерваторыі стала сенсацыяй сярод
фалькларыстаў. праз дзень арганізатары ладзілі адмысловы вечар, прысвечаны фальклорнай спадчыне беларуска-рускага памежжа, на якім наш казачнік расказваў казкі і легенды розных жанраў, спяваў песні.
цяпер казкі вельмі рэдка расказваюць – іх чытаюць. кніжак хапае на любы густ і кашалёк, таму для сучасных маці і бабуль не праблема знайсці штосьці для любімага дзіцяці. і можна сцвярджаць, што з дарослага жыцця казкі ўпэўнена пакрочылі ў дзяцінства, у дзіцячы пакой. слухаюць іх цяпер дзеці, як сцвярджаюць даследчыкі, у асноўным ва ўзросце ад трох да васьмі гадоў. але радуе, што паранейшаму казкі зачароўваюць, вабяць жанравай разнастайнасцю. а якія яркія і змястоўныя казачныя вобразы! даследчыкі, што пабывалі ў многіх фальклорных экспедыцыях па беларусі, і тыя дзівяцца часам з багатай вобразнасці, якой вылучаюцца гэтыя шэдэўры вуснай народнай творчасці.
алена боганева расказвала мне сваю любімую казку пра разбойніка мадэя. яе яна ўпершыню пачула на гродзеншчыне ў вёсцы маркуны астравецкага раёна гадоў дваццаць таму ад казачніка станіслава пазлевіча. які пакручасты сюжэт: на кож