Развіццё прамысловасці і ўзровень жыцця насельніцтва БССР у 1951–1953 гадах
УДК [94+67/68+36](476)«1951/1953»
мікалай несЦяровіч. развіццё прамысловасці і ўзровень жыцця насельніцтва бсср у 1951–1953 гадах. У артыкуле аналізуюцца асноўныя тэндэнцыі і паказчыкі развіцця прамысловасці беларускай рэспублікі, у тым ліку ў параўнанні з папярэднім перыядам, а таксама ўзровень жыцця ў БССР у пачатку 1950-х гадоў. Даецца ацэнка ўплыву развіцця прамысловасці на ўзровень матэрыяльнага дабрабыту насельніцтва. ключавыя словы: прамысловасць, прамысловае развіццё, тэмпы развіцця, пяцігодка, вытворчасць, узровень жыцця.
Mikalai NESTSIAROVICH. Industrial development and living standards in the BSSR in 1951–1953. The article examines the industrial development and the living standards in the Belarusian SSR in the early 1950s. The author analyzes the main trends and indicators of the development of the republic's manufacturing sector, including in comparison with the previous period and gives an assessment of its impact on the level of material well-being of the population.
Keywords: industry, industrial development, pace of development, five-year plan, production, living standards.
сацыялістычнае спаборніцтва як сродак павелічэння вытворчасці
гістарычны вопыт паказвае: прамысловы патэнцыял – аснова дзяржаўнага суверэнітэту, у сувязі з гэтым вывучэнне станаўлення прамысловага комплексу бсср, на наш погляд, і сёння застаецца актуальным. у гісторыі развіцця прамысловасці бсср важным этапам была пятая пяцігодка 1951–1955 гадоў, вынікі якой у беларускай гістарыяграфіі вывучаны недастаткова глыбока. асабліва гэта датычыцца этапа 1951–1953 гадоў, які ў немалой меры стаў вызначальным для фарміравання індустрыі беларусі.
у выніку выканання ў 1946–1950 гадах чацвёртага пяцігадовага плана развіцця народнай гаспадаркі беларуская сср, дасягнуўшы, як і ўвесь ссср, бясспрэчных поспехаў у аднаўленні прамысловасці, стварыла даволі істотную базу для далейшага нарошчвання індустрыяльнага патэнцыялу. аднак рост агульнага аб’ёму прадукцыі беларускай прамысловасці ў канцы пяцігодкі ў параўнанні з даваенным 1940 годам быў значна меншым, чым у цэлым па ссср: ён павялічыўся толькі на 15 % [1, с. 35], тады як агульнасаюзны паказчык склаў 73 % [2, с. 1]. акрамя таго, паводле звестак Цсу бсср, у 1950 годзе валавая прадукцыя прамысловасці гомельскай вобласці ў параўнанні з 1940 годам склала 96 %, а віцебскай – 57 % [3, с. 14]. да канца пяцігодкі тэхнічны і арганізацыйны стан галін прамысловасці беларусі знаходзіўся на нізкім узроўні, некаторыя з іх яшчэ не былі адноўлены. адчуваўся востры дэфіцыт у энергазабеспячэнні, недахоп жылля, тавараў народнага спажывання.
наперадзе была вялікая праца па далейшым развіцці прамысловасці краіны, што павінна было ў большай ступені садзейнічаць росту ўзроўню жыцця насельніцтва. яно адбывалася ў адпаведнасці з задачамі, пастаўленымі чарговым, пятым пяцігадовым планам развіцця народнай гаспадаркі беларускай сср на 1951–1955 гады, які быў зацверджаны пастановай савета міністраў бсср і Цк кп(б)б 23 лютага 1952 года. ім прадугледжвалася дасягнуць за пяцігоддзе ў прамысловым развіцці краіны наступных асноўных паказчыкаў: валавая прадукцыя прамысловасці павінна была павялічыцца ў параўнанні з 1950 годам на 66 %; магутнасць электрастанцый намячалася нарасціць у 2,1 раза, а выпрацоўку электраэнергіі – у 2,3 раза. прадугледжвалася пашырэнне белдрэс, баранавіцкай, брэсцкай і гродзенскай электрастанцый, заканчэнне будаўніцтва гомельскай, бабруйскай, вілейскай, мінскай і полацкай электрастанцый і асіповіцкай гідраэлектрастанцыі; увядзенне ў дзеянне ЦэЦ у пінску, жыткавічах, брагіне, глыбокім і іншых гарадах.
прагназаваўся вельмі значны рост аб’ёму капітальных укладанняў. у міністэрствах рэспубліканскага падпарадкавання яны намячаліся ў памеры 4,5 млрд рублёў, або на 53,5 % больш за фактычны аб’ём за папярэднюю пяцігодку, а ў саюзна-рэспубліканскіх ведамствах чакаўся рост на 60,3 %. планаваўся ўвод жылога фонду ў аб’ёме 2,8 млн м2, увесь жылы фонд павінен быў павялічыцца на 38,4 %. было вырашана арганізаваць вытворчасць шэрагу новых відаў прамысловай прадукцыі: матацыклаў, катлоў, каналізацыйных труб, хімічных угнаенняў, баваўняных тканін.
вялікія задачы намячаліся па далейшым развіцці лёгкай і харчовай прамысловасці. аб’ём іх вытворчасці павінен быў узрасці на 68 і 60 % адпаведна. было прызнана неабходным пабудаваць новыя кансервавыя, крухмальныя, хлебныя і піваварныя заводы, восем мясакамбінатаў і пяць птушкакамбінатаў [4, с. 166–167].
базай развіцця беларускай прамысловасці ў новай пяцігодцы сталі станоўчыя вынікі, дасягнутыя ёю ў папярэдняй пяцігодцы. пры гэтым галоўнай крыніцай развіцця па-ранейшаму была праца рабочых і служачых, іх працоўны энтузіязм.
важным сродкам павелічэння прамысловай вытворчасці заставалася сацыялістычнае спаборніцтва, якое было адным з найважнейшых ідэалагічных метадаў у тым ліку і ў эканоміцы. 22 верасня 1951 года Цк кп(б)б прыняў пастанову «аб сацыялістычным спаборніцтве ў прамысловасці, на будаўніцтве і транспарце рэспублікі». у ёй адзначалася, што ў прамысловасці беларусі ўзніклі новыя, больш дасканалыя формы і метады стаханаўскай працы, расце спаборніцтва працоўных калектываў за атрыманне звання перадавой брыгады, цэха і прадпрыемства. у ходзе сацыялістычнага спаборніцтва за паспяховае выкананне вытворчых планаў разгарнуўся рух за выпуск прадукцыі высокай якасці, зніжэнне яе кошту, за эканомію сыравіны, матэрыялаў, электраэнергіі, паліва, за комплексную механізацыю і аўтаматызацыю вытворчасці, за ўкараненне хуткаснай апрацоўкі металу. пастанова абавязала партыйныя, прафсаюзныя, камсамольскія арганізацыі і гаспадарчыя органы «палепшыць кіраўніцтва сацыялістычным спаборніцтвам, устараніць фармалізм у гэтай справе, забяспечыць актыўны ўдзел усіх рабочых, спецыялістаў у сацыялістычным спаборніцтве, аказваць паўсядзённую дапамогу тым, хто спаборнічае, у выкананні імі сваіх абавязацельстваў, шырэй распаўсюджваць вопыт перадавых прадпрыемстваў і наватараў вытворчасці, усяляк падтрымліваць каштоўныя пачынанні, якія нараджаюцца
падчас сацыялістычнага спаборніцтва, дамагчыся, каб адстаючыя работнікі, брыгады, цэхі, прадпрыемствы паднімаліся да ўзроўню перадавых, маючы на ўвазе, што сацыялістычнае спаборніцтва як камуністычны метад будаўніцтва павінна стаць магутным сродкам новага ўздыму ўсіх галін народнай гаспадаркі і на гэтай аснове – далейшага павышэння матэрыяльнага дабрабыту працоўных» [5, с. 411–412].
выконваючы пастанову Цк кп(б)б, беларускі рэспубліканскі савет прафсаюзаў у канцы красавіка 1952 года правёў у мінску сход маладых рабочых па абмене вопытам працы токара мінскага трактарнага завода паўла арахоўскага – ініцыятара спаборніцтва за эканомію інструмента на кожнай вытворчай аперацыі, якое разгарнулася ў 1952 годзе на прамысловых прадпрыемствах краіны. такія ж сходы праводзіліся і ў іншых гарадах, пачын арахоўскага падтрымалі на многіх прадпрыемствах беларусі. ужываючы яго метад, калектывы аўтамабільнага, трактарнага і мотавелазавода (да 1951 года мінскі веласіпедны завод) зэканомілі за адзін год больш за 2 млн рублёў.
Шырокі размах у краіне атрымаў рух за падаўжэнне тэрміна службы прыстасаванняў, ініцыятарам якога была свідравальшчыца мінскага аўтазавода н. камінская [6, с. 542; 7, с. 308; 8, с. 454; 9, с. 308–309].
у 1952 годзе ў беларусі ў сацыялістычным спаборніцтве ўдзельнічала 94,9 % рабочых і служачых прамысловасці, транспарту і будаўніцтва. толькі за званне брыгад выдатнай якасці ў тым годзе спаборнічала 9,6 тыс. брыгад. гэта ганаровае званне было прысвоена 2021 брыгадзе, 60 зменам, 15 цэхам і двум прадпрыемствам [9, с. 311]. працоўныя намаганні рабочага класа давалі станоўчыя вынікі. у 1951 годзе план вытворчасці валавой прадукцыі прамысловасцю бсср быў выкананы на 103 % [9, с. 306]. у параўнанні з 1950 годам прамысловая вытворчасць узрасла на 17 %, перасягнуўшы ўзровень даваеннага 1940 года на 35 % [10, с. 24].
у 1951 годзе ў лік дзеючых увайшлі такія буйныя прадпрыемствы прамысловасці, як першы ў краіне цукровы завод у скідзелі, падшыпнікавы завод, новы радыёзавод і ЦэЦ-3 у мінску, будаваліся мінскі гадзіннікавы завод і камвольны камбінат, а таксама шэраг іншых прадпрыемстваў. поруч з будаўніцтвам новых пашыраліся і рэканструяваліся на высокай тэхнічнай аснове дзеючыя фабрыкі і заводы. толькі станкабудаўнічая прамысловасць пачала выпускаць каля 150 новых відаў станкоў і абсталявання [6, с. 539; 7, с. 292; 11, с. 135; 12, с. 371]. па выніках 1951 года даваеннага ўзроўню дасягнула прамысловасць гомельскай вобласці [13, арк. 7]. працягвала нарошчваць свой патэнцыял прамысловасць віцебскай вобласці, аднак на даваенны ўзровень вытворчасці яна выйшла толькі ў 1954 годзе [13, арк. 7].
у 1952 годзе план дзяржаўнай прамысловасці быў выкананы на 103,4 %, кааператыўнай прамысловасці – на 101,1 % [9, с. 311]. аб’ём прамысловай вытворчасці ў краіне перавысіў паказчык папярэдняга года на 16 %, а даваенны ўзровень – на 56 % [10, с. 24]. у 1952 годзе пачалі выпускаць прадукцыю бабруйскі завод натуральнага каўчуку, лепельскі льнозавод, магілёўскі рэгенератарны завод і многія іншыя новыя прадпрыемствы. гэта быў значны прырост для беларусі.
істотную ролю ў нарошчванні прамысловага патэнцыялу краіны ў першыя гады пятай пяцігодкі стала адыгрываць далейшае тэхнічнае пераўзбраенне прамысловасці, капітальнага будаўніцтва. так, буйны камвольны камбінат, будаўніцтва якога пачалося ў мінску ў 1951 годзе і які павінен быў спецыялізавацца на вырабе розных тканін і прадзіва, аснашчаўся самым новым на той час тэхналагічным абсталяваннем.
вынікам унясення ў вытворчы працэс значных тэхналагічных змен, устаноўкі аўтаматычных ліній, мадэрнізацыі галоўнага канвеера на мінскім трактарным заводзе стаў выпуск у жніўні 1951 года першай партыі тралёвачнага трактара кт-12 для лясной прамысловасці, а ў кастрычніку 1953 года – першай партыі колавага трактара «беларусь», прызначанага для выканання розных сельскагаспадарчых работ.
у ажыццяўленні тэхнічнага пераўзбраення прамысловасці, капітальнага будаўніцтва беларусь абапіралася на эканамічную магутнасць усяго ссср. з масквы, ленінграда, прамысловых цэнтраў паволжа, урала, украіны наша краіна атрымлівала розныя віды прамысловага абсталявання, якое не выраблялася ў бсср, а таксама сталь, чыгун, вугаль, нафту, трубы, рэйкі і многае іншае.
са свайго боку беларусская сср уносіла немалы ўклад у развіццё народнай гаспадаркі іншых рэспублік савецкага саюза. у канцы 1940-х – пачатку 1950-х гадоў беларусь прыняла актыўны ўдзел у будаванні сталінградскай, куйбышаўскай, кахоўскай электрастанцый, волга-данскога канала і іншых буйных новабудоўляў. наша краіна пасылала туды магутныя самазвалы, трактары, станкі, лесаматэрыялы, розныя будаўнічыя матэрыялы, кадры рабочых і спецыялістаў. толькі на будаўніцтве волга-данскога канала працавала каля 1 тыс. мінскіх аўтасамазвалаў, якія перавозілі каля 30 % усіх грузаў. парк аўтасамазвалаў у ліпені 1952 года, калі былі скончаны работы, склаў 28,8 % ад усёй колькасці машын, на іх долю прыпадала 36,5 % агульнай грузападымальнасці парку аўтасамазвалаў [11, с. 135–136, 139–140].
у першыя гады пятай пяцігодкі развіццё галін прамысловасці беларусі па-ранейшаму адбывалася нераўнамерна: выраб сродкаў вытворчасці, як і ў папярэдняй пяцігодцы, рос хутчэй, чым вытворчасць прадметаў спажывання. калі агульны аб’ём прадукцыі машынабудавання і металаапрацоўкі ў краіне за 1951 год павялічыўся на 33 %, то лёгкай прамысловасці – на 21 %, харчовай прамысловасці – на 14 % [10, с. 185, 311, 409]. у 1951 годзе лёгкая і харчовая прамысловасць не выканалі планаў па асартыменце, асобныя прадпрыемствы выпускалі прадукцыю нізкай якасці [9, с. 307]. хх з’езд кп(б)б, які адбыўся 20– 23 верасня 1952 года, канстатаваў, што міністэрствам мяса-малочнай прамысловасці бсср у 1951 годзе не выкананы заданні па вытворчасці масла, а таксама «ў рэспубліцы недастаткова вырабляецца тавараў шырокага спажывання, прадметаў хатняга і гаспадарчага ўжытку з мясцовай сыравіны». і ў сувязі з гэтым з’езд ставіў задачу «забяспечыць далейшае павелічэнне вытворчасці прадметаў масавага спажывання, будаўніцтва новых і пашырэнне існуючых прадпрыемстваў лёгкай і харчовай прамысловасці па выпуску баваўняных тканін, трыкатажу, абутку, штучнага валакна, а таксама будаўніцтва цукровых, маслабойных, агароднінасушыльных заводаў, прадпрыемстваў кандытарскай, кансервавай, піваварнай, вінаробнай, мясной, рыбнай, масларобчай і сыраварнай прамысловасці. на прадпрыемствах лёгкай і харчовай прамысловасці шырока ўкараняць аўтаматызацыю і механізацыю працэсаў вытворчасці, дамагаючыся далейшага паляпшэння якасці і павелічэння асартыменту харчовых і прамысловых тавараў» [5, с. 435, 441].