Дэфіцыт неабходных тавараў і жылля
пры гэтым найбольш высокія тэмпы развіцця прадугледжваліся зноў жа для вядучай галіны цяжкай прамысловасці – машынабудавання «як асновы далейшага тэхнічнага прагрэсу народнай гаспадаркі». з’ездам намячалася «прыняць меры да поўнага асваення вытворчых магутнасцей аўтамабільнага, трактарнага, мотавеласіпеднага заводаў і іншых прад-прыемстваў машынабудавання і металаапрацоўкі». ставілася таксама задача забяспечыць высокія тэмпы развіцця энергетыкі, тарфяной прамысловасці, прамысловасці будаўнічых матэрыялаў. пры гэтым упор рабіўся на будаўніцтва і ўвядзенне ў эксплуатацыю новых прамысловых аб’ектаў – цеплавых электрастанцый і гідрастанцый, цеплаэлектрацэнтралей і цепласетак, прадпрыемстваў па хімічнай перапрацоўцы торфу, заводаў па вырабу металічных і зборных жалезабетонных канструкцый і інш., на аснашчэнне іх новым абсталяваннем, якое дазваляла павысіць узровень механізацыі і аўтаматызацыі вытворчых працэсаў [5, с. 448– 450, 461].
выкананне пастаўленых хх з’ездам кп(б)б задач па развіццю лёгкай і харчовай прамысловасці дзякуючы намаганням рабочых і служачых дазволіла гэтым галінам дасягнуць даваеннага ўзроўню вытворчасці ў 1952–1953 гадах [14, с. 72]. агульны аб’ём прадукцыі лёгкай прамысловасці бсср у 1951 годзе ў параўнанні з 1940 годам склаў 87 %, у 1952 годзе – 95 %, у 1953-м – 110 %, харчовай прамысловасці – адпаведна 97, 113 і 128 % [10, с. 311, 409].
нягледзячы на дасягненне лёгкай і харчовай прамысловасцю беларусі даваеннага ўзроўню, невялікія тэмпы росту вытворчасці прадметаў спажывання па-ранейшаму накладвалі негатыўны адбітак на ўзровень матэрыяльнага дабрабыту насельніцтва нашай краіны. хоць савецкая прапаганда апошніх гадоў сталінізму яшчэ больш нястрымна трубіла аб тым, што «жыць стала лепш, жыць стала весялей», насамрэч жыццё народа было шмат у чым не такім, як яго падносіла ўлада, добра дасведчаная аб рэальным становішчы спраў. адно з вельмі паказальных сведчанняў таму – матэрыялы аддзела савета міністраў бсср па праверцы работы дзяржаўных органаў «па пытанні гандлю ў ляхавіцкім раёне баранавіцкай вобласці» за 10 месяцаў 1953 года, якія паказваюць «колькасць» і якасць гандлёвага абслугоўвання насельніцтва раёна. у інфармацыі аддзела аб выніках праверкі, накіраванай намесніку старшыні савета міністраў нашай краіны у.г. кудраеву, указвалася, што ў раёне «ўлік вывучэння попыту на тавары адсутнічае. кіраўнікі гандлёвых прадпрыемстваў не заўсёды забяспечваюць насельніцтва неабходнымі таварамі.
дрэнна забяспечваюцца работнікі і спецыялісты машынна-трактарных станцый. пры мтс адчынены ларкі па продажу харчовых і прамысловых тавараў. аднак асартыментны мінімум у іх вельмі малы. адсутнічаюць у продажы: папяросы, газа, гатовыя сукенкі. маюць месца частыя перабоі ў продажы печанага хлеба і амаль адсутнічае ў продажы белы хлеб.
характэрна адзначыць, што ў магазіне ганчароўскай мтс маюцца ў продажы папяросы «баян» па 7 руб. 90 кап. пачак і гнілыя папяросы «казбек» і «дели», а іншых папярос, на якія ёсць вялікі попыт, як «север», «волна», «прибой», «беломор канал», у продажы магазіна не бывае. адсутнічаюць зусім у продажы крупяныя і макаронныя вырабы.
загадчык падлескага сельскага прадуктовага магазіна т. кумейша груба ставіцца да пакупнікоў, прадае гнілыя папяросы «беломор канал» і «неман». магазін знаходзіцца ў антысанітарным стане, наяўныя прадукты пакрыліся пластамі пылу…
нездавальняюча арганізаваны гандаль у саўгасе «нача». памяшканне, якое займае магазін, вельмі маленькае, няма магчымасці завезці тавараў згодна з асартыментным мінімумам.
у горадзе ляхавічы адсутнічаюць спецыялізаваныя магазіны па продажу хлеба, у выніку чаго хлеб прадаецца ў харчовых магазінах…
на базары ад чайнай райспажыўсаюза адчынены буфет, у якім у продажы ёсць гарэлка, а для закусак – толькі цукеркі. водпуск гарэлкі і віна робіцца без мензуркі…»
у гаспадарчым магазіне ляхавіцкага райспажыўсаюза ў продажы «адсутнічае ваконнае і лямпавае шкло, няма колавай мазі, саней, цвікоў ад нумара сто і вышэй, на скаргі і прапановы пакупнікоў не рэагуюць…
дырэктар раймага т. будкова м. і. прадае мужчынскія шапкі-вушанкі, на якіх прымацаваны цэтлікі з цэнамі да ўцэнкі…» [15, арк. 123–126].
паводле афіцыйнай савецкай статыстыкі, у канцы 1952 года – пачатку 1953 года ў беларускай сср пры выхадзе лёгкай і харчовай прамысловасці ў цэлым на даваенны ўзровень вытворчасць многіх харчовых і нехарчовых тавараў не дасягнула гэтага ўзроўню. у ліку такіх тавараў былі мяса, каўбасныя, хлебабулачныя вырабы, крупы, алей, гарэлка і лікёра-гарэлачныя вырабы, мыла, ільновалакно прамысловай апрацоўкі, баваўняныя тканіны, скураны і валяны абутак, панчошна-шкарпэткавая прадукцыя, бялізнавы трыкатаж, некаторыя віды мэблі (сталы, крэслы, канапы, ложкі металічныя і інш.), сшыткі вучнёўскія і інш. [10, с. 318, 327, 345, 359, 394, 405, 415, 429, 433, 436, 443, 450]. пры гэтым калі на канец 1940 года ў краіне працавала 18 728 прадпрыемстваў рознічнага гандлю, то на канец 1952 года – толькі 16 511 [3, с. 258–259].
не хапала ў беларусі ў гады разглядаемага перыяду не толькі прадметаў спажывання. нягледзячы на далейшы рост жыллёвага будаўніцтва (у мінску, напрыклад, ужо ў пачатку 1952 года 80 % жыллёвага фонду належала пасляваенным забудовам [16, с. 354]), па-ранейшаму назіраўся дэфіцыт жылля. у сувязі з гэтым савет міністраў бсср і Цк кп(б)б былі вымушаны прыняць 18 сакавіка 1952 года пастанову
«аб неадкладных мерах па перасяленню сем’яў, якія пражываюць у зямлянках, у добраўпарадкаваныя дамы ў гарадах беларускай сср у 1952 годзе», у якой адзначылі, што ў гарадах бсср «да гэтага часу яшчэ значная колькасць сем’яў знаходзіцца ў цяжкіх жыллёвых умовах», пражываючы ў зямлянках, хлявах і падвалах разбураных будынкаў, і пастанавілі выдзеліць 10 млн рублёў з расходнай часткі бюджэту краіны на 1952 год для перасялення такіх сем’яў у жылыя дамы. пастанова абавязвала кіраўнікоў прамысловых прадпрыемстваў, гаспадарчых арганізацый і ведамстваў завяршыць перасяленне ўсіх сем’яў рабочых і служачых сваіх прадпрыемстваў, якія пражываюць у зямлянках, у добраўпарадкаваныя дамы да 1 верасня 1952 года [17, арк. 141–143]. тым не менш на верасень 1952 года толькі ў мінску ў зямлянках і іншых неспрыяльных для жылля памяшканнях туліліся 452 сям’і [18, арк. 342].
нягледзячы на пэўнае паляпшэнне забяспечанасці насельніцтва беларусі камунальнымі паслугамі (у гарадах павялічвалася працягласць водаправоднай і каналізацыйнай сістэм, наладжвалася работа транспарту, пераважна аўтобуснага, у мінску ў 1952 годзе пайшоў першы ў краіне тралейбус, паляпшалася добраўпарадкаванне гарадоў, іх санітарны стан і г. д.), іх узровень заставаўся нізкім. асабліва слаба былі забяспечаны імі жыхары вёсак. у дрэнным становішчы знаходзілася дарожная гаспадарка, дарогі з асфальтавым пакрыццём у сельскай мясцовасці былі рэдкай з’явай [16, с. 354–355 ].
трэба адзначыць, што ў разглядаемы перыяд партыйна-дзяржаўнае кіраўніцтва ссср і саюзных рэспублік аказвала на планавыя органы ціск з мэтай павышэння планавых заданняў развіцця прамысловасці, забеспячэння ў планах «няўхільнага» нарошчвання аб’ёмаў прамысловай вытворчасці, «ні ў якім разе не дапушчаючы зніжэння іх у параўнанні з фактычна дасягнутым узроўнем папярэдняга перыяду» [19, арк. 12].
аднак, нягледзячы на гэта, прынятыя павышаныя планы часта не выконваліся, асабліва за першы квартал года, што сведчыла аб праблемах з эфектыўнасцю эканамічнага развіцця і схаваных дыспрапорцыях. у прынятай на пасяджэнні дзяржплана бсср 14 сакавіка 1953 года пастанове па разгледжаным пытанні выканання народнагаспадарчага плана за студзень – люты 1953 года адзначалася «крайне нездавальняючае выкананне плана прамысловай вытворчасці» за гэты перыяд: на 88,7 % – у цэлым па бсср, у тым ліку на 88,5 % – саюзна-рэспубліканскімі міністэрствамі і ведамствамі і на 87 % – рэспубліканскімі міністэрствамі і ведамствамі. у выніку ў пастанове канстатавалася: «дзяржаўная планавая камісія лічыць такое становішча з выкананнем дзяржаўнага плана за студзень і люты месяцы недапушчальным» [20, арк. 57–58].
дасягалася выкананне высокіх заданняў гадавых планаў па прыросце прамысловай прадукцыі пераважна за кошт больш значных тэмпаў росту капітальных укладанняў, уводу ў строй новых аб’ектаў і агрэгатаў, а не павышэння прадукцыйнасці працы, г. зн. за кошт пераважна колькаснага (экстэнсіўнага), а не якаснага (інтэнсіўнага) росту. гэта мадэль эканамічнага развіцця – спробы значнага павелічэння прамысловай вытворчасці (пераважна цяжкай прамысловасці) за кошт фарсіраванага нарошчвання капіталаўкладанняў – пераважала ў апошнія гады разглядаемага перыяду. у тым ліку, як паказвае прыведзены намі канкрэтна-гістарычны матэрыял, і ў беларусі. да правядзення такой палітыкі кіраўніцтва ссср у значнай меры падштурхоўвала неабходнасць нарошчвання ваенных выдаткаў, звязаных з вайной у карэі і планамі пераўзбраення ва ўмовах халоднай вайны армій еўрапейскіх сацыялістычных краін – удзельніц будучай арганізацыі варшаўскай дамовы, асноўны цяжар якіх нёс ссср. пасля смерці і.в. сталіна новае кіраўніцтва ссср пачало карэкціроўку гэтага курсу, адмовіўшыся ад многіх амбіцыйных планаў і праграм [4, с. 166–172].
такім чынам, развіццё прамысловасці беларускай сср у пачатку 1950-х гадоў адбывалася ў рэчышчы тэндэнцый папярэдняга перыяду. пры выкананні плана новай, пятай пяцігодкі, як і раней, першарадная ўвага надавалася цяжкай індустрыі. выпуск тавараў народнага спажывання лёгкай і харчовай прамысловасцю адставаў ад планавых заданняў і патрэб насельніцтва. у выніку ўзровень матэрыяльнага дабрабыту людзей заставаўся невысокім, задавальняючы ў асноўным толькі самыя неабходныя патрэбы.
Фактычна ў 1951–1953 гадах у прамысловасці бсср працягнулася індустрыялізацыя, распачатая да вялікай айчыннай вайны, метады яе ажыццяўлення былі лагічным працягам даваеннай мадэлі мабілізацыйнай,
дырэктыўна-планавай эканомікі. аднак рэсурсаў для вырашэння ўсіх неабходных задач не хапала, таму гэты дэфіцыт пераадольвалі, з аднаго боку, за кошт узмацнення адміністрацыйнага механізму планавання і кантролю, з другога – за кошт нізкіх тэмпаў росту ўзроўню жыцця насельніцтва і ідэалагічных метадаў (такіх, як сацыялістычнае спаборніцтва) вырашэння эканамічных праблем.
1. Народное хозяйство БССР: стат. сб. / Центр. стат. упр. при Совете Министров БССР. – Минск: Госиздат БССР, 1963. – 511 с.
2. Сообщение Государственного планового комитета СССР и Центрального статистического управления СССР «Об итогах выполнения четвертого (первого послевоенного) пятилетнего плана СССР на 1946–1950 годы» // правда. – 1951. – 17 апреля.
3. Народное хозяйство Белорусской ССР: стат. сб. / Стат. упр. Белорусской ССР. – М.: Госстатиздат, 1957. – 319 с.
4. Министерство экономики Республики Беларусь: история и современность / А.В. Червяков [и др.]; редкол.: В.Г. Гусаков [и др.]. – Минск: Беларуская навука, 2021. – 638 с.
5. Коммунистическая партия Белоруссии в резолюциях и решениях съездов и пленумов ЦК (1918–1975): в 6 т. / Ин-т истории партии при ЦК КпБ. – Минск: Беларусь, 1983–1987. – Т. 4: 1945–1955. – 1986. – 616 с.
6. История Белорусской ССР: в 2 т. / Акад. наук БССР, Ин-т истории; под общ. ред. Л.С. Абецедарского [и др.]. – 2-е изд., доп. – Минск: Академия наук БССР, 1961. – Т. 2. – 702 с.
7. История рабочего класса Белорусской ССР: в 4 т. / Акад. наук БССР, Ин-т истории; гл. редкол.: п.Т. петриков (пред.) [и др.]. – Минск: Наука и техника, 1984–1987. – Т. 3: Рабочий класс БССР накануне и в годы Великой Отечественной войны, в период упрочения и развития социалистического общества (1938–1960) / А.Е. Козловская [и др.]. – 1985. – 485 с.
8. Очерки истории Коммунистической партии Белоруссии: в 2 ч. / Ин-т истории партии при ЦК КпБ – Филиал Института марксизмаленинизма при ЦК КпСС. – Минск: Госиздат БССР, Беларусь, 1961–1967. – Ч. 2 (1921–1966). – 1967. – 586 с.
9. Очерки истории профсоюзов Белоруссии (1905–1969) / Л.п. Липинский [и др.]. – Минск: Беларусь, 1970. – 474 с.
10. промышленность Белорусской ССР: стат. сб. / Центр. стат. упр. при Совете Министров БССР. – Минск: Беларусь, 1976. – 478 с.
11. Гісторыя Беларускай ССР: у 5 т. / Акад. навук БССР, Ін-т гісторыі; гал. рэдкал.: І.М. Ігнаценка (старш.) [і інш.]. – Мінск: Навука і тэхніка, 1972–1975. – Т. 5: Беларуская ССР у перыяд стварэння развітога сацыялістычнага грамадства і будаўніцтва камунізму (1945–1974 гг.) / С.Д. Вайтовіч [і інш.]. – 1975. – 776 с.
12. экономика Советской Белоруссии. 1917–1967 / Акад. наук БССР, Ин-т экономики; редкол.: Ф.С. Мартинкевич (отв. ред.) [и др.]. – Минск: Наука и техника, 1967. – 571 с.
13. Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ). – Ф. 30. Воп. 6. Спр. 299.
14. Гісторыя Беларусі: у 6 т. / рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск: Современная школа, экоперспектива, 2000–2011. – Т. 6: Беларусь у 1946–2009 гг. / Л. Лыч [і інш.]. – 2011. – 728 с.
15. НАРБ. – Ф. 7. Воп. 4. Спр. 3134.
16. Нарысы гісторыі Беларусі: у 2 ч. / Акад. навук БССР, Ін-т гісторыі; рэдкал.: М.п. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск: Беларусь, 1994–1995. – Ч. 2 / М.п. Касцюк [і інш.]. – 1995. – 560 с.
17. НАРБ. – Ф. 7. Воп. 4. Спр. 123.
18. НАРБ. – Ф. 4 п. Воп. 2. Спр. 219.
19. НАРБ. – Ф. 4 п. Воп. 81. Спр. 169.