Моцныя адзінствам
17 верасня 1939-га і 23 верасня 1943 года: што родніць гэтыя, здавалася б, розныя даты
нашы калегі з БЕлта (для тых, хто не ведае: наш часопіс у структуры вядучага інфармацыйнага холдынга краіны з 2007 года) да дня народнага адзінства падрыхтавалі фотавыставу «Беларусь суверэнная». першымі яе ўбачылі ўдзельнікі маштабнага форуму патрыятычных сіл, які ўжо традыцыйна адбыўся 17 верасня ў «мінск-арэне».
Што ж там цікавага, у гэтай выставе? на першы погляд, нічога экстраардынарнага. на здымках родная Беларусь. звычайная, не прыхарошаная, не прыдуманая. такой мы яе, сваю радзіму, ведаем – сучаснай, моцнай, працавітай, якая ўпарта і насуперак злой волі імкнецца пабудаваць сваё шчасце. найноўшая яе гісторыя – асаблівы і паказальны адрэзак часу, за які нашчадкі калісьці абавязкова скажуць дзякуй. Бо ёсць за што. дзякуючы палітычнай волі і несумненнаму лідарскаму таленту кіраўніка дзяржавы, працалюбству беларусаў, якое закладзена ў генах, краіна здолела не толькі дбайна скарыстацца савецкай спадчынай, але і ўпэўнена пачувае сябе ў XXI стагоддзі. ведае, што робіць і куды рухаецца.
вось такія думкі навеяла выстава «Беларусь суверэнная». і яшчэ адна выснова, да якой яна падштурхнула. найбольшага свайго росквіту і раскрыцця магчымасцей, значных дасягненняў ва ўсіх сферах жыцця наша краіна дасягнула, калі стала суверэннай і незалежнай дзяржавай, а нас, яе грамадзян, згуртавала і аб’яднала ідэя стваральнага і мірнага жыцця на роднай зямлі. мяркую, вучоныяэканамісты нават маглі б па гадах пераканаўча абгрунтаваць, як уплывае адзінства народа ў самым шырокім разуменні на сацыяльна-эканамічнае развіццё. прасцей кажучы, на дабрабыт і якасць жыцця людзей.
як вядома, беларусы не заўсёды мелі тое, што ў іх ёсць цяпер і чым яны па праве ганарацца. занадта пакручастай склалася наша гісторыя, у ёй шмат пераломных падзей. але дзве даты – 17 верасня 1939-га і 23 верасня 1943 года – стаяць у адмысловым шэрагу. чаму мы згадваем пра іх разам, спытаеце?
у сённяшніх рэаліях дзень народнага адзінства, які адсылае нас да падзей 1939 года, выглядае не толькі як дзяржаўнае свята, але і як сімвал мірнага і стваральнага жыцця, якое магчыма толькі пры згодзе і еднасці, як адно цэлае грамадства на чале з мудрым і моцным нацыянальным лідарам. доказ таму – сацыяльна-эканамічнае развіццё краіны і дасягненні, паляпшэнне дабрабыту народа пасля ўз’яднання, у пасляваенны час і асабліва ў апошнія тры дзесяцігоддзі.
падзеі верасня 1943-га, калі пачалося вызваленне Беларусі ад фашысцкіх захопнікаў, у гэтым
сэнсе, нягледзечы на розныя гістарычныя перадумовы і акалічнасці, таксама сведчаць пра спрадвечнае імкненне нашага народа жыць адной сям’ёй, жаданне ствараць на сваёй зямлі ў міры, еднасці і паразуменні. пасля вызвалення ў родны край вяртаюцца з эвакуацыі, з прымусовых работ у германіі, урэшце салдаты пасля перамогі – усе, каго вайна раскідала па свеце. народ зноў аб’ядноўваецца на сваёй радзіме, каб ладзіць жыццё паводле ўласнага разумення.
«Новай доляй узыходзіць зара»
як было «за польшчай», упершыню даведаўся з «сірочага хлеба» янкі Брыля. лёс вясковага хлапчука даніка з заходняй Беларусі мяне ўзрушыў незвычайна. здольны да навукі малы ніяк не можа змірыцца з тым, што ў школе прымушаюць вучыцца на чужой мове, кпяць з яго беднасці і што беларусы на сваёй зямлі пачуваюцца людзьмі другога гатунку. прачытаўшы аповесць, я пачаў распытваць сваю бабулю, як жылі тут, на гродзеншчыне, «пад панамі». з яе аповедаў на ўсё жыццё ўрэзалася ў памяць адно – нялюдскае стаўленне да карэнных жыхароў з боку «сапраўдных» палякаў, асабліва тых, хто меў хоць нейкую ўладу над людзьмі. лічылі за быдла, рабочую скаціну. пры гэтым мясцоваму насельніцтву настойліва ўбівалі ў галовы, што яны таксама палякі, толькі сапсаваныя, але гэта можна паправіць.
– Беларускія землі і народ аказаліся падзеленыя на дзве часткі ў выніку рыжскай мірнай дамовы ў 1921 годзе, – расказвае вядомы гісторык, рэктар акадэміі кіравання пры прэзідэнце Беларусі кандыдат гістарычных навук вячаслаў даніловіч. – першапрычынай жа была польска-савецкая вайна, якая пачалася пад лозунгам адраджэння польскай дзяржавы ў межах 1772 года: палякі намагаліся далучыць фактычна ўсю Беларусь, большую частку украіны. па сутнасці ўрэшце тэрыторыя Беларусі стала разменнай манетай. немалую ролю ў гэтым адыграў той факт, што варшава мела на той час ваенны кантроль над яе заходняй часткай, якая і апынулася ў складзе польшчы.
мяжу правялі па жывым, без уліку этнічнага прынцыпу, як прадугледжвалася паводле рыжскай дамовы. гэта стала жахлівай трагедыяй для беларускага народа і мела катастрафічныя наступствы. амаль палова насельніцтва і тэрыторыі апы
нуліся ў чужой дзяржаве. аказаліся раз’яднаныя нават сем’і, але на такія «дробязі» ўвагі ніхто не звяртаў.
– на далучаных тэрыторыях актыўна ішла паланізацыя. але, нягледзячы на ўсялякія спробы варшаўскага ўрада асіміляваць мясцовае насельніцтва, у большасці сваёй тутэйшыя людзі не лічылі сябе палякамі, не ўспрымалі новую ўладу як сваю, – працягвае вячаслаў даніловіч. – відаць, ад бяссілля напрыканцы 1930-х узнікла ідэя «перакроіць» заходніх беларусаў, перасяліўшы іх у цэнтральную частку польшчы, а частку насельніцтва адтуль – на ўсход. добра, што гэтым планам не суджана было спраўдзіцца, дзякуючы ў тым ліку восеньскім падзеям 1939 года.
са шматлікіх дакументальных крыніц вядома, што пра сацыяльна-эканамічнае развіццё захопленых тэрыторый, якія абазначылі як «крэсы ўсходнія», польскі ўрад не надта клапаціўся, пры гэтым няшчадна вынішчаліся любыя праявы нацыянальнай ідэнтычнасці. у сярэдзіне 1930-х нават польскія палітыкі і эканамісты з розных лагераў вымушаны былі прызнаць відавочнае: ёсць дзве польшчы. адна – гэта заходнія і цэнтральныя ваяводствы, дзе развівалася прамысловасць і ўкладваўся капітал, а ўзровень жыцця тут быў у два-тры разы вышэйшы, і «крэсы ўсходнія», сыравінны і працоўны прыдатак, не больш за тое. насельніцтва, у асноўным вясковае, жыло ў галечы, пад пастаянным маральным прыгнётам. гэта быў рэгіён, з якога выціскалі ўсе сокі, а ў яго развіццё ўкладваліся па мінімуму.
– можна ўпэўнена сказаць так: пакуль на ўсходзе беларусы будавалі сваю нацыянальную дзяржаву, на захадзе яны не былі раўнапраўнымі ні ў нацыянальным, ні ў культурным, ні ў эканамічным, ні ў палітычным жыцці, – заўважае наш эксперт.
гісторыкі схіляюцца да думкі, што вызваленчы паход чырвонай арміі, які пачаўся 17 верасня 1939 года і прывёў да ўз’яднання беларускага народа, стаў адначасова доўгачаканай і неспадзяванай падзеяй для насельніцтва заходняй Беларусі. не забываем, што нападам германіі на польшчу 1 верасня пачалася другая сусветная вайна. усё паказвала на тое, што марудзіць нельга.
– польскі ўрад ужо выехаў за мяжу. дзе-нідзе яшчэ працягвалася супраціўленне польскіх вайсковых фарміраванняў, але германскія войскі хутка прасоўваліся на ўсход, – расказвае вячаслаў даніловіч. – можна было чакаць чаго заўгодна. а тут гісторыя дала шанец народу ўз’яднацца ў адзінай беларускай дзяржаве.
гэта быў лёсавырашальны гістарычны момант. пасля 18 гадоў «пад панамі» насельнікі заходняй Беларусі ў большасці сваёй сустракалі чырвонаармейцаў-вызваліцеляў як родных. людзі смяяліся, плакалі ад радасці, віншавалі адно аднаго з доўгачаканай свабодай. пра гэта сведчаць шматлікія дакументальныя крыніцы. «новай доляй узыходзіць зара», – радасна пісаў якуб колас, вітаючы ўз’яднанне беларускага народа. ён быў удзельнікам народнага сходу заходняй Беларусі ў
Беластоку, які напрыканцы кастрычніка 1939 года заканадаўча замацаваў уваходжанне тэрыторый заходняй Беларусі ў склад Бсср.
ужо тады ў паветры лунала перасцярога, што гітлер не спыніцца на польшчы і пойдзе далей на
ўсход, але радасць ад уз’яднання беларусаў у адну сям’ю перакрывала, здаецца, усе трывогі.
наперадзе яшчэ былі амаль два мірныя гады. на вызваленай ад польскага прыгнёту беларускай зямлі жыццё віравала. значныя станоўчыя зрухі