Беларускае літаратуразнаўства другой паловы ХХ стагоддзя: набліжэнне да змены даследчай парадыгмы
сУдК 8.82.09
святлана калядка. Беларускае літаратуразнаўства другой паловы хх стагоддзя: набліжэнне да змены даследчай парадыгмы. артыкул прысвечаны гісторыі беларускага літаратуразнаўства перыяду, звязанага з фарміраваннем метадалагічных прынцыпаў, навуковых падыходаў, метадаў даследавання, зменай даследчай парадыгмы. асэнсавана роля тэорыі бесканфліктнасці ў маніфестах сацрэалізму, уздзеянне яго ідэалогіі на фарміраванне даследчых стратэгій. адзначаецца рух навуковай думкі на працягу стагоддзя ў межах сацыялагічнай, культурна-гістарычнай і эстэтычнай школ. акцэнтуецца ўвага на ўмовах і фактарах фарміравання навуковых школ у беларускім літаратуразнаўстве, на з'яўленні новых метадалогій у вывучэнні літаратуры і методык аналізу мастацкіх твораў. ключавыя словы: беларускае літаратуразнаўства, эстэтычны падыход, сацрэалізм, метадалагічныя прынцыпы, навуковая парадыгма, навуковая школа.
Svetlana KOLYADKO. Belarusian literary studies of the second half of the 20th century: Approaching the change in the research paradigm. The article focuses on Belarusian literary studies during the period associated with the formation of methodological principles, scientific approaches, research methods and a change in the research paradigm. The author reflects the awareness of the role of the conflict-free theory in the manifestos of social realism, the impact of its ideology on research strategies. The author makes a note of the development of scientific thought over the course of a century within the framework of sociological, cultural-historical and aesthetic schools of thought. The author draws attention to the conditions and factors in the formation of the schools of thought in Belarusian literary studies and to the emergence of new methodologies in the study of literature and methods of analysis of literary pieces. Keywords: Belarusian literary studies, aesthetic approach, socialist realism, methodological principles, scientific paradigm, scientific school.
учасная навука павінна вырашаць актуальныя для грамадства праблемы, садзейнічаць тэхналагічным прарывам, весці чалавецтва да адкрыццяў, якія дапамогуць палепшыць жыццё. і ў гэтым інавацыйным бесперарыўным працэсе гуманітарным дысцыплінам адводзіцца не апошняе месца. здаўна філалогія мела вялікае значэнне не толькі ў гуманітарызацыі навуковых ведаў, але і, як сацыяльны інстытут, у пераадольванні дэструктыўных працэсаў у камунікацыі, у фарміраванні светапогляду асобы і ўсёй нацыі. таму якімі шляхамі развіваецца гуманітарная навука, залежыць, ці паспявае яна адказваць на запыты часу, ці займае патрэбнае чалавеку месца ў інфармацыйнай прасторы, ва ўзаемадзеянні культур у святле маштабных міждзяржаўных інтэграцый.
Станаўленне літаратуразнаўства як адмысловай дысцыпліны
Беларускае літаратуразнаўства (як і беларуская літаратура) прайшло шлях паскоранага развіцця, вымушана хутка скарачаць дыстанцыю паміж навуковымі ведамі і творчай практыкай: у канцы хіх – пачатку хх стагоддзя нарадзілася шмат мастацкіх твораў, якія неабходна было прааналізаваць, даць ім аб’ектыўную ацэнку,
вызначыць іх месца ў мастацка-культурным працэсе таго часу. як заўважыў а.а. лойка, «1870–80-я гады былі пераважна часам рэвалюцыйнай публіцыстыкі, рэвалюцыйных думак аб народзе, 90-я ж сталі гадамі, што пачалі яго мастацкае сцвярджэнне, адлюстраванне, найчасцей апладнёнае рэвалюцыйнай думкай. <…> у сваіх лепшых творах гэтага часу беларуская перадавая літаратура выявіла ўжо шэраг фенаменальных рыс, якія забяспечылі ёй эстэтычную вартасць» [1, с. 218–219]. апісаць «эстэтычную вартасць» літаратуры маглі толькі падрыхтаваныя чытачы. «літаратурная навука» адчувала дэфіцыт у прафесіянальных даследчыках і крытыках. практычна ў гарачых дыскусіях на старонках перадавых у той час беларускамоўных газет і часопісаў фарміраваліся індывідуальнасці першых даследчыкаў літаратуры, набываўся досвед у прапагандысцкай і асветніцкай дзейнасці. на гэты час прыпадае актывізацыя навукова-крытычнай думкі, якая адгукалася на попыт на літаратурна-крытычны, аналітычны матэрыял.
як слушна заўважае л.г. кісялёва, «большасць даследчыкаў падзяляюць думку, што станаўленне літаратуразнаўства як адмысловай навуковай дысцыпліны прыпадае на хіх ст. да таго часу асэнсаванне літаратурных працэсаў рэдка станавілася самамэтай, а было ўлучана ў сферу філасофіі, эстэтыкі, гістарычных штудыяў і да т. п. <…> але толькі ў хіх ст., асабліва ў яго другой палове, літаратуразнаўства пачало адасабляцца, больш ці менш рашуча адмяжоўвацца ад іншых гуманітарных навук, усведамляць свае спецыфічныя мэты і задачы, выпрацоўваць уласную метадалогію» (цытуецца па рукапісе л.г. кісялёвай «літаратурная думка Беларусі ў хVIIі–хіх стагоддзях»). так, беларускае літаратуразнаўства набывае свой навуковы статус менавіта ў канцы хіх – пачатку хх стагоддзя. выступленні на старонках перыядычных выданняў у гэты перыяд адносяцца пераважна да крытыкі (рэцэнзіі, водзывы, крытычна-аналітычныя артыкулы, агляды і інш.). як лічыць м.і. мушынскі, новы перыяд у навуцы аб літаратуры быў распачаты з прац м. Багдановіча, аднаго з заснавальнікаў беларускага нацыянальнага літаратуразнаўства. гэты факт адзначае і м.а. тычына: «тэарэтыка-гістарычная і літаратурна-крытычная школа, створаная максімам Багдановічам, якая знаёміла маладых беларускіх пісьменнікаў з навуковымі і мастацкімі набыткамі сусветнай літаратуры, мела свой плённы ўплыў на іх светапогляд і светаадчуванне і ў выніку вызначала стратэгію эстэтычна-мастацкай эвалюцыі беларускай нацыянальнай культуры» [2, c. 176]. у аснову яго прац пакладзены тэарэтыка-метадалагічныя прынцыпы культурна-гістарычнай школы, папулярнай у той час у расійскай навуцы, менавіта ім абазначаны вектар на вывучэнне літаратуры ў сувязі з грамадскапалітычнымі ўмовамі жыцця і духоўным сталеннем асобы і народа, на вызначэнне яе нацыянальных складнікаў, на выпрацоўку сістэмнага ўяўлення пра мастацтва слова.
пачатак хх стагоддзя, асабліва 1920–30-я гады, у развіцці беларускай навукі быў вельмі пладавітым і ў той жа час супярэчлівым [3, c. 634]. часта працэс навуковага даследавання літаратуры суправаджаўся сацыялагізацыяй гістарычных фактаў, «вульгарызацыяй» высноў, што тлумачылася пошукам кампрамісу паміж аўтарам і выдаўцом, цэнзарам, даследчыкам і адрасатам, навуковай інтэлігенцыяй і ўладай. «некаторыя крытыкі