Ад мары да прафесіі

Сёння сярэднявечную гісторыю Гомельшчыны немагчыма ўявіць без прац гэтага таленавітага вучонага. А пачыналася ўсё для Алега Макушнікава, тады вучня школы № 10 імя А. С. Пушкіна г. Гомеля, з пошуку цікавых знаходак у гомельскім парку. Кераміка, кавалачкі круглага шкла… Было цікава: што гэта за прадметы, адкуль яны ўзяліся, як іх выраблялі і імі карысталіся людзі? Шукаў адказы на свае пытанні ў даведніках і энцыклапедыях, у тым ліку па гісторыі і археалогіі.

Мара стаць археолагам прывяла юнака на гісторыка-філалагічны факультэт Гомельскага ўніверсітэта. У студэнцкія гады прымаў удзел у раскопках, экспедыцыях, у тым ліку з Інстытутам гісторыі АН БССР, удзельнічаў у даследаванні курганоў каля вёскі Нісімкавічы Чачэрскага раёна. Неўзабаве яму, студэнту трэцяга курса, выдалі дазвол на правядзенне археалагічных даследаванняў. У 1980 годзе Алег Анатольевіч правёў свае першыя афіцыйныя работы — археалагічныя разведкі. Былі доўгія кіламетры дарог па Гомельскім Пасожжы. Занатоўваў цікавыя аповеды, фатаграфаваў гістарычныя і культавыя валуны. Некаторых ужо няма, яны знішчаны людзьмі і часам, але засталіся ў справаздачах археолага.

Скончыўшы з адзнакай універсітэт, Макушнікаў паступіў у аспірантуру Інстытута гісторыі АН БССР на спецыяльнасць “археалогія”. Яго навуковым кіраўніком стаў Пятро Фёдаравіч Лысенка, доктар гістарычных навук, прафесар, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь, які займаўся вывучэннем Тураўскай зямлі і, па сутнасці, падараваў усяму свету старажытнае Бярэсце.

Дысертацыю Макушнікаў абараняў у Кіеве. Украінцы падобраму смяяліся з беларускага навукоўцы: “Вось дзівак! Прыехаў абараняць дысертацыю на атрыманне вучонай ступені кандыдата гістарычных навук, а матэрыялу прывёз, як і некалі яго навуковы кіраўнік Лысенка, на цэлую доктарскую”. якая згарэла ў ХІІІ стагоддзі. Там некалі размяшчалася майстэрня, што спецыялізавалася на вырабе і рамонце абарончага і наступальнага ўзбраення. Аналагаў ёй няма ў археалагічных помніках Старажытнай Русі. Вялікую дапамогу ў даследаваннях аказаў рэканструктар Юрый Лупіненка. У выніку былі “перапісаны” навуковыя погляды на характар і месцы вытворчасці старажытнарускага наступальнага і абарончага ўзбраення.

А яшчэ Макушнікаў адзін з нямногіх, хто валодае незвычайнай мовай — глінянай. Глінянай мовай продкаў. Ужо каля трох дзесяцігоддзяў чытае земляны летапіс Гомеля, добра адчувае рытміку рэчаў.

Першыя летапісныя звесткі аб Гомелі датуюцца 1142 годам. Але, безумоўна, горад ужо існаваў да гэтага часу. Даследаванні Макушнікава далі магчымасць з упэўненасцю гаварыць, што тут жылі людзі ў V — VII стагоддзях і нават у бронзавым веку. Алег Анатольевіч імкнуўся, каб жыхары ведалі гісторыю свайго горада, ганарыліся ёй. У 1994 годзе выйшла яго кніга “В поисках древнего Гомия”, праз некалькі гадоў другая — “Гомель с древнейших времен до конца XVIII века”. Апошняя, нягледзячы на тое, што напісана “лёгкай” мовай і чытаецца на адным дыханні, з’яўляецца грунтоўным гісторыка-краязнаўчым даследаваннем. Яно змяшчае рэдкія дакументы, якія далі шмат цікавай інфармацыі па складу насельніцтва горада, яго канфесійнай прыналежнасці. Вучоны дакладна лакалізаваў галоўныя вуліцы горада, храмы, а таксама населеныя пункты, што адносіліся да Гомеля, раскрыў працэс зараджэння і станаўлення старажытнейшага на паўднёвым усходзе Беларусі горада — Гомія. Гэта кніга ўжо тры разы перавыдавалася, выходзілі і дадатковыя наклады. ў Інстытуце гісторыі ў Мінску. Але ён не спакусіўся на сталіцу. Стаў загадчыкам толькі што створанага сектара археалогіі Гомельскага абласнога краязнаўчага музея. Некалькі гадоў узначальваў арганізаваны ім абласны археалагічны цэнтр. Працягнуў даследаванні і пасля Чарнобыля, адшукваў і фіксаваў помнікі, каб яны не былі згублены для гісторыі.

Педагагічную дзейнасць Алег Макушнікаў пачаў задоўга да прыходу на працу ў ГДУ імя Ф. Скарыны. Школьнікаў і студэнтаў, якія прымалі ўдзел у раскопках, узяў у “палон”, захапіў гісторыяй. Калі на кафедры гісторыі славян і спецыяльных гістарычных дысцыплін у студэнтаў з’явілася магчымасць пісаць курсавыя і дыпломныя праекты па археалогіі, то ад іх не маглі адбіцца: стаялі чэргі, каб запісацца да Макушнікава. а з улікам адкрытых у апошнія гады і ўлічаных раней аб’ектаў у Гомельскім Падняпроўі абазначана звыш 700 помнікаў V — сярэдзіны XIII стагоддзяў.

На помніках рэгіёна экспедыцыямі пад кіраўніцтвам Макушнікава даследавана плошча каля 14 тысяч квадратных метраў, у тым ліку звыш 7,5 тысячы ў Гомелі. Ужо сёння наш абласны цэнтр можна аднесці да ліку найбольш поўна вывучаных ранніх гарадоў Беларусі. Манаграфія вучонага аб Гомельскім Падняпроўі стала бібліяграфічнай рэдкасцю, разышлася па бібліятэках Беларусі, Украіны і Расіі.

У 2012 годзе Алег Макушнікаў абараніў доктарскую дысертацыю. На падставе сваіх даследаванняў распрацаваў спецкурсы для падрыхтоўкі гісторыкаў ва ўніверсітэтах. Частка яго матэрыялаў увайшла ў падручнікі па гісторыі Беларусі. На аснове адкрыццяў знакамітага вучонага створана частка экспазіцый музея Гомельскага палацава-паркавага ансамбля, Рэчыцкага краязнаўчага музея, археалагічнага музея-лабараторыі ГДУ імя Ф. Скарыны. Ён распрацаваў канцэпцыю гісторыка-археалагічнага маршрута “Старажытны Гомій”. Вынікі яго работ па вывучэнню сярэднявечнага перыяду айчыннага мінулага ўвайшлі ў фундаментальныя акадэмічныя выданні. Цяпер вучоны працуе над новай кнігай “Возникновение Гомеля”.

Сярод вучняў Алега Анатольевіча нямала вядомых вучоных і краязнаўцаў, навуковых супрацоўнікаў, выкладчыкаў і настаўнікаў, дзяржаўных служачых. Цікава, што некаторыя сталічныя калегі-археолагі называюць Макушнікава гомельскім князем: адны з павагі да яго прафесіяналізму, іншыя, відаць, з зайздрасці да яго поспехаў.

За яго плячыма больш за 35 палявых сезонаў і 100 экспедыцый. Археалогія ўспрымаецца многімі як надзвычай рамантычная прафесія з песнямі ля вогнішча, пошукамі скарбаў. Але, шчыра кажучы, вельмі часта да рамантыкі тут далёка. Для спецыялістаў гэта штодзённая цяжкая праца, часта ў вельмі складаных умовах. Але гэта і ёсць пошук гісторыі сваёй Бацькаўшчыны.

Свой юбілей Алег Макушнікаў адзначае ў чарговай экспедыцыі. Упэўнены, і сёлета ў яго будуць новыя адкрыцці.

Вадзім ЛОСЬ