Да і пасля
Запавет
Незадоўга да смерці, нiбы прадчуваючы яе, стары Алёкса звярнуўся да свайго сына з неадкладнай просьбай: наведаць родную вёску i могiлкi.
...Пастаяў каля тых месцаў, дзе былі хаты, а цяпер раскашавалi бур’яны i хмызняк, наказаў сыну запомніць гэты кавалачак зямлi i нiколi не забываць, а калi Алёксы не стане, каб перадаў яго запавет сваiм дзецям i ўнукам, а тыя — сваiм.
Стары быў упэўнены, што не вечна ж зямля дзядоў-прадзедаў будзе хворай — ачуняе, i вернуцца сюды яго будучыя спадчыннiкi.
Востраў, але не ў акiяне
Пры чарговым удакладненнi межаў так званай зоны некалькi вёсак былi вынесены за межы зоны адсялення. Трапіла ў гэты спіс i вёска Тульгавiчы, нават тая яе частка, дзе яшчэ жылi пажылыя сяльчане, якiя наадрэз адмовiлiся пакiдаць свае селішчы. Улады не сталi iх вывозiць i забяспечылi ўсiм неабходным: электраэнергiяй, тэлефоннай сувяззю i iншымi сацыяльнымi выгодамi.
I атрымалася так: фармальна частка вёскi не з’яўлялася зонай адсялення. Хойнiцкi айцец Уладзiмiр у адной з пакiнутых хат нават “фiлiял” царквы арганiзаваў. Праўда, ролю падсвечнiка выконваў таз з пяском, а на месцы iканастаса размяшчалiся друкарскія водціскі iкон, абгорнутыя мясцовымi ручнiкамi.
Гэта быў сапраўдны населены “востраў”. I ў той жа час незвычайны, бо знаходзiўся не ў акiяне, а ў забароненай мясцовасцi.
Пра мёртвыя вёскi i “жывыя” могiлкi
Вёскi, што трапілi пад самы вялiзны радыяцыйны выкiд, а iх жыхары былi вывезены ў больш чыстыя мясцiны, сталi мёртвымi. А вось могiлкi, якiя дагэтуль у параўнаннi з iмi былi мёртвымi, наадварот, ажылi. На iх не толькi на Радаўніцу — дзень памiнання памерлых, на працягу года сталi прыязджаць людзi. Жыхары, што былi выселены з гэтых мясцін, нi ў якія іншыя могілкі не хацелi “сялiцца” пасля смерцi, акрамя “сваiх”. Дзецям i ўнукам наказалi хаваць iх толькi “дома”.
Так вёскi з могiлкамi памянялiся месцамi — першыя сталi мёртвымi, а другiя — жывымi.
Спадарожнiкi людзей
Людзей заўжды суправаджалi буслы. Сялiлiся побач. Вяскоўцы не былі супраць такога суседства — белакрылыя ж птахi “прыносiлi дзяцей”. Удзячныя за гэта, мужчыны дапамагалi буслам будаваць iх “селiшчы”. Для сваiх спадарожнiкаў яны масцiлi “фундамент” на сваiх хатах, на воданапорных вежах, на тэлеграфных слупах — блiжэй да неба.
Калi сталася чарнобыльская бяда i людзi вымушаны былi пакiнуць свае хаты, буслы ўслед за iмi знялiся са сваiх гнёздаў. Аказалася, што гэтыя птушкі не селяцца ў незаселеных вёсках. Апусцелi там буслiныя гнёзды. А некаторыя зусiм знiклi — iх пахавалi разам з хатамi. Цiшыня запанавала вакол.
“Святое месца пустым не бывае” — нагадвае выслоўе. А яшчэ прырода не любiць пустэчы. І сталася неверагоднае: замест белых буслоў у гэтых мясцiнах з’явiлiся чорныя. Як нейкi сiмвал той бяды, што спазналi людзi. У адрозненне ад свайго белага сабрата, чорны стаў прыглядацца да закiнутых вёсак i — людзi прыкмецiлi — нават зрэдку пачаў будаваць у iх свае гнёзды.
Чорным сародзiчам белых буслоў даводзiцца клапацiцца пра сябе самiм. “Чырвонакнiжнiк” тут поўная процiлежнасць беламу: звычайна ён селiцца ў глухаманi, гнёзды ладзіць нiзка ад зямлi. На яго палююць рысi i арланы, i ён вечна ў небяспецы, а таму напагатове. Вось i мосцiць ён свае гнёзды ў глушы — як мага далей ад усяго жывога.
Зефiр супраць радыяцыi
Чалавек да ўсяго прызвычайваецца. Так закладзена прыродай. Тыя, што жывуць i працуюць у забруджаных раёнах, а асаблiва самасёлы, гэта ведаюць ужо дакладна. Яны вымушаны гэта рабiць, каб выжыць. Навучылiся змагацца з нябачнай i вераломнай радыяцыяй па-свойму. Напрыклад, калi ловяць у мясцовых вадаёмах свежую рыбу, дык пры яе ачыстцы выкiдваюць усе косткi: добра ведаюць, што ў iх найбольш назапашваецца радыяцыі (стронцыю). Пасля ж спажывання мяса налягаюць на… зефiр i мармелад. Ад вучонага, якi на сабе прарабiў гэты “вопыт”, людзі пачулi, што цэзiй добра выводзяць менавiта гэтыя прысмакi, бо ў iх шмат пекцiну.
У вальеры… ляснiк
Адышоўшы ад першых жахлiвых гадоў пасля выбуху, рассялiўшы людзей, якiя вымушаны былi пакiнуць свае селiшчы, улады задумалiся над уладкаваннем “зоны”. Дзесьцi праз дзясятак гадоў пасля бяды з Белавежскай пушчы завезлi 16 зуброў: 4 самцы i 12 самак. Больш за год велiканы знаходзiлiся на “каранцiне” за спецыяльнай агароджай i пад наглядам: з ранняй восенi да вясны яны забяспечвалiся падкормкай — сенам, саланцамi. Для iх жа арганiзавалi вадапоi, засейвалi кармавыя палi.
Потым зуброў выпусцiлi на волю, прыставiлi леснiка, каб той забяспечваў волатаў падкормкай. Зноў абгарадзiлi тэрыторыю, але не тую, дзе пачалi абжывацца i размнажацца новыя насельнiкi, а… леснiка. I атрымалася, што ў вальеры апынулiся не зверы-волаты, а чалавек.
З часам зубры прызвычаіліся, перасталi баяцца чалавека i падыходзяць да самай агароджы, разглядаюць яго. Што называецца, памянялiся месцамi.
З карысцю для справы
З развiццём спадарожнікавай навiгацыi сталi непатрэбнымi геадэзiчныя сiгналы. Але ж на iх былi ў свой час затрачаны грошы, намаганні людзей. У разумную чыюсьцi галаву прыйшла думка, што гэтыя збудаванні з карысцю яшчэ паслужаць у “зоне”. З усёй Беларусi да яе звезлi тыя вышкi. Тут яны пачалi выконваць iншую ролю — з iх цяпер назiраюць за наваколлем — каб дзе што не ўзгарэлася само, або хто незнарок не ўчыніў падпал.
А яшчэ вышкі прыходзяць на дапамогу людзям як тэлефонныя перагаворныя пункты, калi на зямлi мабiльны тэлефон не “фурыча”. Ужо на вышынi 20 метраў розныя перашкоды для яго знiкаюць, i тады можна звязацца нават з суседзямi — украiнскiмi мабiльнымi аператарамi.
“Ноеў каўчэг”
На гэтай тэрыторыi да Чарнобыля было раскiнута каля ста вялiкiх i маленькiх вёсак, якiя ўваходзiлi ў склад самых паўднёвых раёнаў Гомельскай вобласцi — Брагiнскага, Хойнiцкага i Нараўлянскага. Усiм iм дасталася самая вялiкая доза радыяцыi, i iх адсялiлi. Гэтую тэрыторыю адчужэння займае Палескi дзяржаўны радыяцыйна-экалагiчны запаведнік.
Незвычайны клiмат у зоне адчужэння i незвычайная мясцовасць. На гэтым кавалку зямлi павышаны радыяцыйны фон, а наваколле аб’ядноўвае ў сабе ўсе iснуючыя ў прыродзе асаблiвасцi нашага Беларускага Палесся: тут табе i прыгажуня Прыпяць са сваiмi прытокамi i азерцамi, i балоты з самымi сапраўднымi дзюнамi (праўда, невысокiмi), i лясы рознага калiбру з палямi.
У запаведнiку зарэгiстравана больш за тысячу вiдаў раслiн, больш за дзясятак з якiх занесены ў Мiжнародную Чырвоную кнiгу i Чырвоную кнiгу Рэспублiкi Беларусь. Ад флоры не адстае i фаўна: адных толькi птушак тут налiчваецца каля трохсот вiдаў, а яшчэ больш паўсотнi млекакормячых i каля трох дзясяткаў разнавiднасцей рыб. Больш за чатыры дзясяткі тыпаў жывёлiн адносяць да рэдкiх i знiкаючых.
Месца, падобнага гэтаму, на планеце Зямля няма. Такi сабе “Ноеў каўчэг”.
Вечныя абаронцы
Падчас адсялення-высялення людзей, пахавання вёсак гэтыя аб’екты засталiся (як i могiлкi) стаяць на сваiх месцах. Нi ў кога ў той лiхi час не з’явiлася нават думка i не паднялася рука рушыць цi хаваць iх. А яны былi амаль у кожнай пакiнутай вёсцы.
Гэтыя аб’екты — помнiкi савецкiм воiнам.
Салдатаў-абаронцаў, што загiнулi ў час Вялiкай Айчыннай вайны i палеглi на гэтай зямлi навекi, зараз сімвалізуюць выявы-манументы. За імі наглядаюць i наводзяць парадак на пляцоўках мемарыялаў супрацоўнiкi запаведнiка. I добра, што яны падфарбавалi iх у нязвыклыя колеры — скульптуры сталi больш прыкметнымi, цяпер iх вiдаць здалёку.
Нашых дарагiх абаронцаў берагуць-ахоўваюць i яны самi стаяць на варце. Вечнай!
Пазычай — злы звычай
Нiхто нi пры Саюзе, нi пасля яго развалу не пытаў нас, беларусаў, дзе i як узводзiць у сябе атамныя электрастанцыi. Пры гэтым мы цi не болей за iншых пазналi чарнобыльскага лiха.
I вось надумалi ў сябе пабудаваць станцыю — у нас жа няма багатых прыродных рэсурсаў. Але некаторыя з блiжэйшых суседзяў паднялi гвалт: маўляў, у нас ёсць — бярыце-купляйце-пазычайце.
Але пазычай — злы звычай, кажуць беларусы. Сваё патрэбна мець. Тым больш, што перад тым як будаваць, прынялi ўсе меры засцярогі, якія толькі вядомы ў свеце.
Мы ж нi сабе, нi сваiм суседзям па Зямлi не ворагi.