Родам з Копанкі
56 вёсак спалілі гітлераўцы ў Вялікую Айчынную вайну ў Ельскім раёне. Сярод іх Копанка, 186 жыхароў якой зажыва згарэлі ў агні 18 ліпеня 1942 года.
Мікалай Цітоў згадвае вёску, якая стала роднай у 1939 годзе, калі бацькоў перасялілі з хутара Ямнае.
— Насельніцтва было каталіцкай веры, таму лічыла сябе палякамі і несла сваю культуру, — дзеліцца выдатнік асветы Беларусі Мікалай Цітоў. — І гэтае ўзаемапранікненне дзвюх нацыянальных адметнасцей рабіла нашу вёску больш прыгожай і ўпарадкаванай. Пяць вуліц патаналі ў кветках. Сажалка-копанка была любімым месцам адпачынку моладзі. Прыходзілі на вечарыны хлопцы і дзяўчаты і з Кочышча.
Мікалай Міхайлавіч распавядае пра бацькоўскую хату, на вокнах якой у абодвух пакоях было шмат кветак, а нефарбаваная падлога заўсёды блішчэла, настолькі была чыста вымытая...
Акупантаў ён пабачыў пяцігадовым хлапчуком. Урэзалася ў памяць, як тыя, не спяшаючыся, рухаліся на конях па грэблі, па якой ён любіў бегаць. Застыў, пабачыўшы дзівосных чорных, у белыя яблыкі, коней. Такіх у яго вёсцы не было. Аднак немцы не спыніліся, а рушылі ў накірунку Дварка, Круглага.
Маналог сведкі
— Пакуль жыву, не забуду той дзень, 18 ліпеня 1942-га. Мама разбудзіла мяне, — з цяжкім прыдыханнем гаворыць Мікалай Міхайлавіч. — Бацькі абмяркоўвалі загад немцаў: кінуць хаты адчыненымі, ісці ўсім да ямы, у якой захоўваўся да вайны лёд (ім ахалоджвалі малако). Яма пустая, глыбокая. Звыш 200 чалавек рушылі выконваць загад. Сярод вяскоўцаў былі і тыя, хто здолеў збегчы з акружэння і варожага палону, як і 21-гадовы афіцэр Аляксандр, брат майго бацькі.
Мне памятаюцца скамянелыя выразы твараў немцаў. Вельмі ўжо рупіліся яны. Перадумалі гнаць да ямы, таму натоўп рушыў у бок школы. Затым, як жывёлу, загналі ў вялікі калгасны ток, дзе да вайны малацілі цапамі зерне... Два кулямёты наставілі. Разы тры хтось з іх задаваў пытанне: “Хто парцізан?” І потым сам той голас адказаў, што тут усе партызаны. Сталі секчы кулямі па людзях. Хтось ужо забіты, раненыя енчаць, галосяць жанчыны, дзеці. Гэта было сапраўднае пекла. Помніцца крык падстрэленага калгаснага брыгадзіра Дзярнаўскага, які разам з дачкой упаў на мяне. А я ў здранцвенні нейкім, уцягнуў галаву ў плечы і моўчкі ляжу. Потым чыйсці вокліч: “Гарым!” Ліпеньскі спякотны дзень. Палае салома. Людзі між сабой спалошна: “Не будзем гарэць жывымі, будзем вырывацца з агню праз вароты”. Літаральна ў апошні момант я прыўзняўся і пабачыў, што ў тым выратавальным баку толькі полымя. Выцягнуў рукі ўперад і імгненна праз сцяну агню. Выбег! Метраў праз 50 упаў, хапануўшы свежага паветра. А наўкол стральба такая! Многіх людзей, што беглі ўслед, расстралялі на ляту... Мне ж да лесу яшчэ метраў 50, не менш. Азірнуўся. Пабачыў, што ток увесь ахоплены агнём. Кулі свісталі, аднак я неяк дабег да лесу.
Дагнаў кульгавага Васіля Кручка, які, абапіраючыся на палку, вёў майго равесніка, сына Васіля. Той вельмі гучна плакаў. Я самастойна трапіў ва ўрочышча Гай. Там дагнаў маці з сястрычкаю, параненых, як потым высветлілася: маці — у руку, сястрычка чатырохгадовая — у галаву.
Цямнела ўжо. Трэба было начаваць у лесе. Галодныя, спакутаваныя. Наламалі галінак, верасу, зрабілі нешта нашкталт ложкаў. Падсілкаваліся чарніцамі. Ранічкаю нас бацька знайшоў. І Яфрэм Маркавіч, дзядуля, дабраўся. Мы засталіся ў чым былі.
Улетку 1942 года і зімою 1943-га жылі ў Кочышчы ў доме прадзеда. Цяжка, голадна жылі, бо і акупантам, і партызанам было патрэбна харчаванне, таму сям’і даводзілася туга.
Новыя выпрабаванні
Летам 1943 года акупанты яшчэ больш азвярэлі. Гестапа асела ў вёсцы Жукі. Частыя наезды, расправы. З Кочышчаў разам з іншымі землякамі Цітовы збеглі ў Старыну, пасяліліся ў лесе. Балоты наўкол, камары, мошкі атакуюць. Праблема знайсці купіну. Бесперапынныя налёты варожых самалётаў. Хтосьці данёс, і ранічкаю паліцаі вывелі немцаў на схованку сямейнага лагера. Адразу аддзялілі двух партызан — хлопца і дзяўчыну, і ўсіх пагналі ў Жукі. У вялікім хляве кінулі ў натоўп тры боханы хлеба, саставілі спісы. А назаўтра пагналі ў Ельск. Малы Мікола ехаў на падводзе, разам з нарабаваным акупантамі дабром. Ездавыя вартаўнікі, на конях, са зброяй, калі падышоў час есці, прыпыніліся каля Міколавай падводы, сталі бутэрброды з маслам уплятаць. “Каб табе хто крошачку даў!”— праз слёзы ў вачах дзеліцца суразмоўца.
У каго з нявольнікаў былі сваякі ў райцэнтры, праўдамі-няпраўдамі здолелі “ўзяць на парукі”, забраць да сябе. У Цітовых — нікога. Пагрузка ў таварнякі. Прыпынкі толькі на буйных станцыях. Іншы раз кідалі семак сланечніку. Прывезлі ў станіцу Снегіроўка Нікалаеўскай вобласці.
— Для нас было дзіўна бачыць: амаль усе дарослыя мужчыны-ўкраінцы дома. Спакой. Працуе калгас, якім кіруе немец: бы памешчык ездзіць на брычцы, — дзеліцца Мікалай Міхайлавіч. — Нас памясцілі ў “лагер для мірных жыхароў”. Бацькі мае працавалі ў тым калгасе. Убіралі пшаніцу, бахчавыя культуры. Грузілі чарназём у таварнякі. Вайна йшла, а акупанты дбалі пра ўласны дабрабыт — адпраўлялі ў Германію самую пладародную зямельку, а таксама зерне, гарбузы, дыні. Страчалі ж іх мясцовыя з караваямі! Хаця простаму селяніну было і там голадна і холадна. Я пабачыў упершыню ў станіцы белы хлеб. Мне нават страшнавата было яго есці. Памятаецца і гаркаватае малако: кароў паслі ў стэпе, дзе багата палыну.
Зімой вельмі шмат праблем. Халадэча. Дроў няма, салома толькі. Падлогі ў хатах мазаныя глінай. Лесу ж ніякага.
У 1944-м вясной забралі ўсіх мужчын. Помніцца, з 13 на 14 сакавіка ўвайшоў перадавы атрад чырвонаармейцаў. І бачна, што немцы непадалёк акопваюцца. Танкі загрукаталі, сапраўдная армада тэхнікі накочвалася на сяло. Мяне з іншымі дзецьмі перавялі з хаты ў склеп. І я заснуў пад тую кананаду, са страху. Прачнуўся, а вугал хаты зрэзаны снарадамі. Салдацікі нашы забітыя паўсюль... Немцаў няма!
Мы ў той жа дзень рушылі на радзіму. Ехалі праз Палтаву, Кіеў. На вакзале ўкраінскай сталіцы нейкая маладая пара, бачачы, як я назіраю за іх “перакусам”, сыпанула крыху крошак. Панёс іх маме і сястрычцы Жэньцы. А наперадзе новыя праблемы: захворванне мокрым пляўрытам. Вылечыў ваенны доктар у Скараднянскай бальніцы, выцягваючы шпрыцам вадкасць з лёгкіх.
Усё жыццё вучыў дзяцей
Мікалай Цітоў прысвяціў сваё жыццё школе, хаця ў юнацтве марыў стаць медыкам. Прычына банальная: студэнту-вяскоўцу патрэбен быў інтэрнат, а ў Мазыры ён быў у педагагічным вучылішчы. Так з уласцівай цікавасцю да чытання стаў рыхтавацца на філолага, усе гады вучыўся на стыпендыю.
На Рагачоўшчыне ў пачатковай школе Вялікай Крушынаўкі пачынаў самастойную працу як малады настаўнік. У 1955 годзе прызвалі ў армію: вучыўся ў Мінскай школе артылерыйскіх майстроў, аднак неўзабаве яго камісавалі. Стаў загадчыкам Белякоўскай пачатковай школы на роднай Ельшчыне, потым узначальваў сельсавет у Кочышчы, нядоўга працаваў у райкаме партыі. Пасля аб’яднання Ельскага і Нараўлянскага раёнаў Цітову прапанавалі ўзначаліць школу ў Засінцах, аднак не згадзіўся, бо далекавата ад малой радзімы. Праз пару месяцаў новая прапанова: дырэктарам у сярэднюю школу ў Славечна, тады буйны населены пункт каля чыгуначнай станцыі, з развітай сацыяльнай інфраструктурай. У школе там вучылася 266 дзяцей.
26 гадоў аддадзена гэтай навучальнай установе, кутку, які зрабіўся бязлюдным пасля чарнобыльскай катастрофы. Захварэла і жонка Марыя Антонаўна, медсястра мясцовай бальніцы. Так сям’я вопытнага педагога Мікалая Міхайлавіча змяніла прапіску, параднілася з Гомельскім раёнам. Цітоў узначаліў школу ў Цярэшкавічах і 12 гадоў аддаў ёй. Перажыў смерць жонкі і 48-гадовага сына Міхаіла. Практычна толькі 80-гадовым завяршыў педагагічную дзейнасць, якой прысвяціў звыш 46 гадоў: ужо пенсіянерам вучыў хворых дзетак пры абласной бальніцы.
Інвалід другой групы, чарнобылец, Цітоў зараз жыве ў Савецкім раёне Гомеля. Радасць для ветэрана педагагічнай працы — стасункі з двума сынамі і іх сем’ямі. У дзядулі Мікалая пяцёра ўнукаў: старэйшая Валюша — урач, Мікола — вадзіцель-дальнабойшчык, Саша — пяцікурснік універсітэта транспарту, Мікіта — студэнт 4-га курса ўніверсітэта спажывецкай кааперацыі, Мацвей — дзевяцікласнік, а яшчэ ж і двухгадовы праўнучак Максімка...
Між тым можна ўявіць, колькіх дзяцей на Гомельшчыне выхаваў настаўнік Мікалай Міхайлавіч. Ён і зараз губляецца, калі хтосьці з пасівелых мужчын і жанчын падыходзіць, вітаецца і кажа: “Вы мяне вучылі, дзякуй!” У памяці педагога, адзначанага яшчэ ў 80-я гады мінулага стагоддзя ганаровымі граматамі Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР і Міністэрства асветы СССР, ЦК галіновага прафсаюза, усе яны засталіся дзецьмі. Ім ніколі не любіў расказваць на ўроках пра перажытыя жахі. Шкадаваў!
А яшчэ ў Цітова ёсць даўняя завядзёнка, якой ён не здраджвае: штогод едзе на Радаўніцу ці ў дзень трагедыі на малую радзіму, ускладвае кветкі да помнікаў землякам, якія загінулі ў полымі Копанкі і іншых вёсак, удзельнічае ў мітынгах.
— З кожным годам гэты шлях усё складаней агораць, сэрца заціскае... — прызнаецца Мікалай Міхайлавіч. І, тым не менш, плануе зноў ехаць.