Вайна перакрэсліла планы падлетка, але не зламала сілу духу
Калодзеж, калодзеж, дай вады напіцца
Дом № 32 на вуліцы Фрунзе ў аграгарадку Кругавец-Калініна Добрушскага раёна пазначаны шыльдай “Тут жыве ветэран Вялікай Айчыннай вайны”. Цудоўная каменная будыніна, аздобленая зелянінай дрэў, палісаднікаў. Цішыня чэрвеньскага спякотнага дня абуджаецца тут толькі спевамі птушак і зрэдчас рыпеннем калодзежа.
Гаспадар Васіль Хварасткоў выйшаў насустрач пры поўным парадзе, з медалямі, але адразу пазначыў, што Вялікую Айчынную сустрэў падлеткам, скончыўшы толькі шэсць класаў.
— Мой бацька, удавец з чатырма дзецьмі, прыехаў сюды ў канцы 20-х гадоў мінулага веку з украінскай вёскі Маложава, з’яднаўшы лёс з удавіцай, у якой было сваіх трое. У іх я яшчэ нарадзіўся ў 1927-м, — згадаў дзядуля. — Вуліца тут называлася Савецкай, але ж тады мела зусім іншы выгляд. Была шматлюдная, галасістая. Вячоркі, танцы, моладзі багата.
Васіля вельмі цікавіла тэхніка. Планаваў з равеснікамі пайсці далей вучыцца ў гэтым накірунку. Але 22 чэрвеня 1941 года вёску чорнай хмарай накрыла вестка: “Вайна!”. Людзі падходзілі да калодзежа каля сядзібы Хварастковых і скрушна дзяліліся навінамі...
Калодзеж жывы і зараз, стаіць на тым самым месцы, што і ў дзень пачатку вайны. З яго Васіль Агафонавіч нібы чэрпае свае ўспаміны. Яны адбіваюцца эмоцыямі на твары 92-гадовага чалавека з вачыма падлетка.
— У нас каля сельсавета ажыўленне пачалося 23 чэрвеня. 22-га мы праводзілі ў апошні шлях суседа, дзеда Маісеенку, — распавядае ветэран. — Памятаецца, як прыехалі з Навазыбкава на вазку-двухколцы яго дачка з мужам — дырэктарам запалкавага камбіната “Везувій”. А да сельсавета на другі дзень вайны прыбыла палутарка, памятаю яе нумар — 1341. Па 20 мужыкоў пасадзяць і павезлі, і павезлі. 220 чалавек з нашай акругі пайшлі на вайну. Жаночы плач такі стаяў! Жонкі, маці з даматканымі торбачкамі праводзяць сваіх мужоў, сыноў. А што ў тых сумачках — акраец хлеба, кавалак сала. Ніякіх прысмакаў: ні гародніны, ні варэнняў, ні кансервацый. Ягады і грыбы не збіралі ў лесе, падаткі былі вялікія. Таму і крыўдавалі некаторыя на ўладу. Ды хутка адчулі, якая пачвара рушыла на нашу зямлю.
Агафонавіч не прамінае і сыпануць мацюгом у адрас акупантаў. Не можа дараваць ім здекаў над землякамі ў самыя першыя дні нашэсця.
Згадвае, як сыпаліся з неба лістоўкі з дэкларацыямі заможнага жыцця, пры якім будзе вольна, і зямлі дадуць колькі хочаш, і жывёлы. Дарослыя вяскоўцы бралі тыя паперыны на курава і некаторыя купіліся на абяцанкі. Памятае, як цётка Паліна, калі ў яе двары забралі цяля, бегла ўслед за немцам і маліла: “Паночак, аддайце! Вы ж пісалі, што ўсё будзе хораша”. А той фрыц даў ёй выспятка пад спадніцу і ржаў, быццам конь.
— Яны вось тут, каля нашага калодзежа, і мыліся, і непадалёк спраўлялі свае істотныя патрэбы, — дадае стары. — Нянавісць была да іх такая ў нас, падлеткаў... У-у-х!
Масты з мінулага
Позняй восенню, пасля вызвалення, у 1943-м Васілю Хварасткову прыйшла абвестка з’явіцца ў Дубраўку, з сабой узяць лыжку, кружку і прадуктаў на дзесяць дзён. Сусед Фёдар Ільіч шасцярых хлапцоў з Кругаўца на падводзе даставіў па адрасе. Там вайсковец размясціў іх у адной з хат. Вучыліся капаць акопы, уцякаць, абараняцца. Потым адпусцілі дадому. Бераглі юных. Аднак праз дзён дзесяць зноў выклікалі, ужо ў Грушаўку. Там асвойваў Васіль Хварасткоў ражковы аўтамат і гранату РГД-33. Ды толькі абвестка ў 1944-м адарвала яго ад роднай Добрушскай зямлі.
— Трапіў я ў распараджэнне Наркамата ўнутраных спраў у Оршу, — згадвае Агафонавіч. — Задача перад намі стаяла — ахоўваць масты. Ноччу таксама неслі дзяжурства па чатыры гадзіны. Начальнік гарнізона Пагарэльскі быў чалавек ва ўзросце, называў нас сынамі. Канешне, першае знаёмства з тымі мастамі — да дрыжыкаў. Чыгуначны таксама быў збудаваны з дрэва, без ферм. Яшчэ ішла вайна, і калі рухаўся чарговы цягнік у бок Невеля, мост так рыпеў жудасна. Мы павінны былі на бліжэйшай станцыі Мядзведка правяраць, як апламбіраваны вагоны. Яны ж не зачыняліся, толькі тоўстым дротам былі закручаны і апламбіраваны. Праверым, удваёх сядаем на пераходную пляцоўку і на скразняках — у бок станцыі Орша. Добра, што нам выдавалі паўшубкі, ватнікі. Я тады думаў: гэта ж трэба, такім юным даверылі вельмі адказную справу!
Пасля вайны ён непрацяглы час служыў у Брэсце, адкуль накіравалі ў Літву лавіць лясных бандытаў. Тыя запамяталіся Васілю сваім арыгінальным абуткам: хадзілі ў вязаных з авечай шэрсці насках, на якіх — выдзеўбленыя з дрэва туфлі, быццам на платформах. Не забыць ветэрану і першыя пасляваенныя выбары ў Літве, калі за 10 дзён да іх ехалі агітаваць насельніцтва мясцовых хутароў за савецкую ўладу, ахоўвалі выбарчы ўчастак. Жыццём рызыкавалі ўжо пасля вайны!
— Калі мы ў Оршу зноў вярнуліся, пачуў я, што наш полк стаў у Гомелі другім батальёнам 76-га палка. Папрасіўся я ў свой куток. Дазволілі. Рэчмяшок на плечы, і з паперай-распараджэннем на вакзал, — успамінае Агафонавіч. — Прыбыў. А тут і 20-ы батальён паблізу. Запыталіся, ці не хачу я яшчэ бліжэй быць да Церахоўкі? А хто ж не хоча. Землякі хутка дазналіся, што я пачаргова ахоўваю абодва масты. Вязуць цыбулю ў Гомель, махаюць рукамі, выкрыкваюць прывітанне. Сястра мая, Аня Ламаносава, вучылася ў фінансавым, дзяўчат неяк пяцёра да мяне прывяла. А калі я на шостым годзе службы адну з прыгажунь, знаходзячыся на пасту, наблізіў да сябе і пацалаваў, кіраўніцтва накіравала даслужваць у Рэчыцу. Ратацыя кадраў!
Убіраў палеткі і валіў валёнкі
Гарэзлівы настрой ветэрана высвечвае яго жыццялюбівы характар: насуперак усяму не паддавацца, не раскісаць, рухацца наперад. Застаўшыся без маці ў шэсць месяцаў ад нараджэння, а пазней і без бацькі, Васіль спадзяваўся толькі на ўласныя сілы. Канешне, яму было не да вучобы, але кемлівасць, прыродная сялянская руплівасць дазволілі знайсці арыенціры ў жыцці.
Працуючы камбайнерам у вёсцы Усохская Буда, пазнаёміўся з прыгажуняй Любай: высокая, прыгожая, з чорнымі косамі. А як прыехаў Васіль у сваты, пабачыў: пад вокнамі абранніцы папярэднік ледзь не галосіць. Пайшла прыгажуня за любым Васілём у яго Кругавец.
— Мы хутка разжыліся, — дзеліцца ветэран працы. — Умеў саломай хаты крыць. Ды быў жа перадавым камбайнерам у МТС, зарабляў нядрэнна. На будоўлю дома, праўда, крыху пазычыла сястра, працавала ў гандлі. Навучыўся я і валёнкі валіць з воўны: неяк пабачыў, як у суседзей рабілі гэту справу іх сваякі з расійскай вёскі. Атрымалася! Колькіх абуў тут, ці падлічыць!
На чатырох камбайнах працаваў Хварасткоў у калгасе, апошнім быў “Дон”. Пад сілу перадавіку было і ўласнаручна стварыць для сваіх кругаўчан не адзін невялікі трактар, адрамантаваць, аднавіць, бы ляльку, пашкоджаную ў аварыі машыну. Колькі такіх твораў на яго рахунку! І зараз невялічкі працаўнік-трактарок ёсць ва ўласным гаражы. Ды і гармонік у руках Васіля Агафонавіча ажывае так, што міжволі хочацца падцягнуць услед за ім знаёмыя мелодыі. Самавукам асвоіў ветэран музычны інструмент: слых у дзядулі ідэальны, любую мелодыю падбярэ. Вось і жонка ветэрана, Любоў, спрацаваная за век сялянка, маці траіх дзяцей, бабуля пяці ўнукаў і сямі праўнукаў, згадвае ў цяньку пад дрэвам гукі свайго дзяцінства: “22 июня ровно в четыре часа Киев бомбили, нам объявили, что началася война...” Няхай жа ніколі больш не прыйдзе яна на нашу зямлю!
У час фашысцкай акупацыі на Добрушскай зямлі было закатавана і расстраляна звыш 600 мірных грамадзян. Больш чым 10 тысяч жыхароў загінулі на франтах Вялікай Айчыннай вайны