«Жаніцьба Цярэшкі»

Адна з некалі даўно самых папулярных, нават абавязковых падчас Калядаў гульняў моладзі

Дзе-нідзе і сёння ў Беларусі ўжо нават не ў вёсках, а ў гарадах гуляюць у гэтую гульню, канешне, без таго вялікага сэнсу, які быў ад пачатку закладзены ў яе нашымі продкамі-беларусамі, а больш аддаючы даніну памяці народным традыцыям.

Перш чым пра «Жаніцьбу Цярэшкі» расказваць, давайце разам згадаем многім вядомы з дзяцінства «Ручаёк». Летні вечар, падлеткі ля нейкага свайго вызначанага месца сабраліся, вось ужо добра сцямнела, нехта гукае і пачынаецца гульня. Пачынаюць дзяўчаты – бяруцца ў пары, узнімаючы сплеценыя рукі ўгару, становяцца адна за другой, атрымліваецца такі калідорчык. Тады хлопцы ўваходзяць адзін за другім – і выбіраюць адну з нейкай пары, праходзяць тым калідорчыкамтунэлем, самі становяцца так – сплёўшы рукі ўгары…

О, які для падлетка хвалюючы момант: гэта тая гульня, дзе ты можаш без аніякіх насмешак зрабіць свой першы выбар, паказаць сваю сімпатыю да дзяўчынкі. Першая гульня з лёгкім флёрам пачуццёвасці – калі цёплая далонька дзяўчынкі кладзецца ў тваю ўмомант узмакрэлую далонь, ты адчуваеш лёгкае дрыжанне пальчыкаў ад хвалявання, бо ж быць хоць некім абранай – так важна, як і самому выбіраць. Ды і дзяўчынкі ж могуць выбіраць – вось яна засталася без пары і бяжыць, прыгнуўшыся, па «тунэлі», выбірае, вядзе за сабой. Бяжыць ручаёк, наперад выстройваюцца пары. І так крыўдна табе, што тваю абранніцу ўжо захапіў за руку твой сябрук, а ты зноў адзін. Крыўдна тым, каго ніхто не абірае, стаіць пара дзяўчынак ужо колькі хвілін, нікім з хлопцаў не разбітая…

Гэта зусім дзіцячая гульня, але і яна была прыдумана дарослымі для праяўлення сваіх сімпатый падлеткамі і юнакамі. Бо ж раней як жылося беларусу? Праца і праца, ды на сваіх палетках, калі дзе і надаралася пабыць разам, паказаць свой спрыт ці пабачыць нечы, тое было рэдка. Хіба агульная касьба на заліўных лугах, не такія і шматлікія народныя гулянні падчас свят: Тройцы, Купалля…

Таму такая ўвага надавалася доўгім зімовым вечарам, асабліва калядным.

Пра побыт беларусаў, пра іх духоўную культуру, традыцыі ды іншае першы падрабязна напісаў Адам Ягоравіч Багдановіч. Так-так, бацька нашай зоркі – паэта Максіма Багдановіча. Адам Багдановіч быў вельмі разумным чалавекам, навукоўцам, меў самыя шырокія сяброўскія сувязі з прагрэсіўнай інтэлігенцыяй Расіі. Дык вось, Адам Ягоравіч правёў этнаграфічныя даследаванні ў нашай краіне, пасля якой была падрыхтавана і выдадзена кніга «Пережитки древнего миросозерцания белорусов». Гэта адбылося ў 1895 годзе. Уявіце: і па сённяшні дзень ніводнае больш-менш грунтоўнае даследаванне культурнай спадчыны не абыходзіцца без цытавання радкоў з гэтай кнігі! Для таго, хто цікавіцца культурным жыццём даўно мінулых часоў, гэта кніга – выключна цікавае чытанне. Тут пра ўсё: пра святы і вераванні, пра чарцей і вадзянікоў, пра цмокаў і яшчура, пра русалак і варажбу, пра ваўкалака і лазніка… Дарэчы, цікавы момант: Адам Багдановіч перадае запісы гаворак, песень, прыпевак так, як чуў. Дык вось, «дзеканне», «цеканне», «яканне» і іншыя характэрныя для нашай мовы асаблівасці існавалі ў тыя часы – гэта я спецыяльна для некаторых «спецыялістаў» падкрэсліваю, якія па сёння нешта там пнуцца казаць пра «штучнасць беларускай мовы».

Але ж нас чакае «Жаніцьба Цярэшкі». Цярэшка – гэта хлопец. На той вечар усе яны былі цярэшкамі.

Адным вечарам моладзь збірала складчыну, пасля ішлі ў адну вялікую хату. Лёгкае агульнае частаванне было больш для разняволенага пачатку. Пасля дзяўчаты садзіліся па адзін бок хаты, хлопцы станавіліся ўздоўж другой сцяны. Наперад выступала «сваха». Гэта была заўсёды альбо салдатка, альбо ўдовая жанчына, магла быць і аднагодка маладых дзяўчат, якая байчэйшая. Але ніколі замужняя ці разведзеная (зрэшты, пра апошняе тады ці ведалі?). І вось сваха ці пані-матка (як заўважае А. Я. Багдановіч) брала хлопца за руку, падводзіла да дзяўчат, пела:

Цярэшка валочыцца,

Бо жаніцца хочацца;

Ён туды-сюды зірнець,

Дзе мілу сваю найдзець.

Валочыцца, выглядае,

Хто к яму любась мае…

Усё гэта было пад вясёлую музыку скрыпача ці гарманіста. У адказ дзяўчаты ля сцяны спявалі:

Цярэшка, Цярэшачка!

К маёй хаце сцежачка

Бітая, таптаная;

Я ў мамы каханая.

Правёўшы разы тры-чатыры хлопца перад дзяўчатамі, сваха ўрэшце выбірала адну і выцягвала яе з гурта да хлопца. Цяпер пара пачынала танцаваць, іншыя спявалі:

Цярэшка хадзіў-блукаў,

Ён жаны шукаў, шукаў,

Каб была прыгожая,

Хоць куды дык гожая…

Песень было многа, выбірала сваха дзяўчыну пад свае жартачкі, ды і хлопца хваліла гэтаксама, адмыслова падбіраючы трапныя характарыстыкі, дзе за жартам была і праўда. Заўважым, нашы продкі былі майстры ў стварэнні двухсэнсоўных жартаў і частушак на інтымныя тэмы.

У час вось гэтага танца дзяўчына мела права ўцячы ад хлопца, калі ён не падабаўся ёй. Чым яна і карысталася іншы раз, хаваючыся за спінамі сябровак. Калі не ўтрымаў «жаніх», ішоў у свой хлапечы кут ні з чым. Пры гэтым, канечне, жартачкі сыпаліся ў яго бок, што ўпусціў «жану». А сваха выводзіла ў цэнтр новага «жаніха», і «абрад» паўтараўся.

Канешне, нейкая пара і не збіралася разбягацца, нейкую дзяўчыну хлопец пільнаваў, як свае вочы. Пакрысе ўсе рабіліся «мужамі і жонамі». Пасля гэтага гучала новая песня, пары танцавалі, і зноў «жоны» маглі збегчы ад сваіх «мужоў», а тыя павінны былі іх утрымаць. Наступны момант гульні – цяпер ужо падчас танцаў «мужы» збягалі, а «жоны» іх павінны былі сцерагчы. Вось так вось, дарэчы, яшчэ нашыя продкі хоць слова такога не ведалі, пра гендарную роўнасць чуць не чулі, але забяспечвалі яе цалкам, як агульнапрынятую норму.

Увесь час гучалі розныя куплеты песень, прыпеўкі.

Зразумела, што гэта гульня давала магчымасць пабыць разам, у пары, увесь вечар маладым людзям, якія раней ніяк не маглі пабыць побач. Канешне, сваха рэдка стварала пары на свой густ, бо з аднаго боку ёй шапталі хлопцы: хто б якую хацеў у «жоны», а з другога боку хаты – дзяўчаты, заранёў ведаючы, хто будзе свахай, угаворвалі яе «на свой інтарэс». Існавала нават спецыяльная «такса» для свахі з боку хлопцаў і дзяўчат.

Гульня гульнёй, але вось што адзначыў яшчэ сам Адам Багдановіч: «Эта игра в женитьбу служить как бы прелюдией к предстоящему брачному сезону, и многие парочки впоследствии действительно соединяются брачными узами…»

Мудрасць нашых продкаў праяўляецца нават у гэтай гульні. Насамрэч, «сваха» была адна і тая ж цягам многіх гадоў, яна не толькі сама добра ведала моладзь, але і старэйшыя ёй пераказвалі пра сваіх дзяцей ды пра іх таемныя пачуцці, каб занадта сціплыя хлопцы і дзяўчаты атрымалі шанец праявіць сваю сімпатыю ці антыпатыю да некага з процілеглага полу.

Сёння заместа той «свахі» – месэнджар у тэлефоне, але не будзем надта капрызіць ды папікаць сучасную моладзь: кожнаму часу – свае гульні.

Важна, каб мы іх помнілі.

Падрыхтаваў Валерый ГАПЕЕЎ.