Думаць пра тых, хто побач

Гэта вызначае Жанну Каспяровіч, старшыню Івацэвіцкай раённай арганізацыі Беларускага Чырвонага Крыжа і жанчыну, якая сее разумнае, добрае, вечнае

Імя Жанны Каспяровіч павінна быць знаёмым чытачу, бо яна часта з’яўлялася на старонках раённай газеты дзякуючы справе ўсяго свайго жыцця – валанцёрству, вывучэнню Халакосту і дзейнасці, звязанай з увекавечваннем месцаў гібелі яўрэяў у нашым раёне. 27 студзеня – Міжнародны дзень памяці ахвяр Халакосту, напярэдадні гэтай даты Жанна Веніямінаўна распавяла, чаму абрала для вывучэння такую тэму і якія падзеі ў яе жыцці, у жыцці раёна адбыліся дзякуючы гэтаму выбару.

Жанна Каспяровіч – ураджэнка нашага раёна, першы год яе жыцця прайшоў у Бусяжы, а пазней разам з бацькамі жыла ў Мілейках, у Пружанскім раёне і ў Івацэвічах, дзе вучылася ў СШ № 1. Бацька доўгі час быў старшынёй калгаса, мама працавала ў бібліятэцы, гадавалі трох дачок. У Жанны была мара – вучыцца на гістарычным факультэце Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, толькі адразу пасля школы здзейсніць яе не атрымалася. Тым не менш яна стала студэнткай БДУ – у 25 гадоў, з пятай спробы, а конкурс у год яе паспяховага паступлення быў 21 чалавек на месца. Здаць іспыты на 5 і 4 было недастаткова для паступлення, лёс вырашала адна не пастаўленая коска ў сачыненні, наяўнасць працоўнага стажу. Да ўніверсітэта Жанна паспела папрацаваць і ў пякарні, на прыборабудаўнічым заводзе і ўжо крыху ведала дарослае жыццё.

Далей былі пяць гадоў вучобы і добрыя перспектывы для таго, каб застацца ў сталіцы, хоць і заканчэнне ВНУ прыпала на цяжкія гады перабудовы. Паралельна з вучобай у БДУ праходзіла трохгадовы курс медыцынскай падрыхтоўкі на базе медінстытута, скончыла спецкурс па нямецкай мове, магла нават выкладаць, да таго ж ведала польскую мову. Па жыцці – чалавек актыўны, была камісарам будаўнічага атрада БДУ. Ну і галоўнае – атрымала спецыяльнасць гісторыка і выкладчыка грамадска-палітычных дысцыплін. Шмат дзвярэй маглі адкрыцца перад дзяўчынай, у некаторыя нават не патрэбна было моцна стукаць, але ў бацькоў з’явіліся праблемы са здароўем… Лёсам наканавана было дапамагаць блізкім і вярнуцца ў Івацэвічы, дапамагала не толькі бацькам, але і сястры з пляменнікамі, якія ледзьве вярнуліся з Азербайджана з дапамогай Чырвонага Крыжа. Ніхто тады і падумаць не мог, што і Жанна аднойчы стане яго валанцёрам.

Яна не была настаўнікам па адукацыі, але ўладкавалася на працу ў СШ № 2, стала выкладаць гісторыю. Сустрэла мужа, нарадзіла дачку, а пасля адпачынку па доглядзе дзіцяці пачала працаваць у СШ № 3. З ёй звязана большая частка працоўнай біяграфіі. Там выкладала гісторыю і грамадазнаўства.

– Прытрымлівалася прынцыпу: настаўнік, навучы вучня, каб было ў каго вучыцца, – расказвае. – А каб быў рэзультат, трэба вучыць, але не павучаць, запальваць агеньчык цікаўнасці ў дзецях. Настаўнік павінен умець веды даваць, а вучань браць. Выбітны настаўнік і пісьменнік Васіль Сухамлінскі гаварыў: «Пастаў над сабой тысячу настаўнікаў – яны акажуцца бяссільнымі, калі ты не зможаш сам прымушаць сябе і патрабаваць ад сябе». «Даследуем гуманітарнае права». Жанна Каспяровіч узялася за гэтую справу і заахвоціла сотні вучняў, якія наведвалі курс на працягу многіх гадоў. Першапачаткова ў рамках модуля «Што могуць відавочцы?» пачалі даследаванне па тэме «Халакост на тэрыторыі Івацэвіцкага раёна». Хто паставіў камень у скверы па вул. Чарткова? Якія абставіны расстрэлу Косаўскага гета? Гэтымі і многімі іншымі пытаннямі задаваліся вучні. А з 2005 года пачаў дзейнічаць валанцёрскі лагер «Пошук», пазней ён стаў клубам і праіснаваў 15 гадоў. Валанцёры падчас 9-дзённага адпачынку ў лагеры займаліся добраўпарадкаваннем месцаў пахавання Першай сусветнай, Вялікай Айчыннай войнаў, старых яўрэйскіх могілак у Целяханах і Быцені. Разам з вучнямі з сякерай і рыдлёўкай шчыравала іх кіраўнік. Паралельна Жанна Веніямінаўна ўдзельнічала ў семінарах і канферэнцыях і стала адным з двух чалавек з Беларусі, якіх запрасілі на двухтыднёвую бясплатную стажыроўку ў Іерусалім, у дзяржаўны нацыянальны мемарыял Катастрофы (Халакосту) і Гераізму «Яд Вашэм».

– Сказаць, што гэта бясцэнны вопыт, – гэта не сказаць нічога, – расказвае яна. – Былі заняткі, былі экскурсіі па месцах, звязаных з тэмай Катастрофы, размовы з вучонымі. Бачыш рэальныя спісы, што зроблены па даручэнні Оскара Шындлера, які выратаваў 1200 яўрэяў, – і мароз па скуры. Перад паездкай нам раздавалі карты, якія рабілі ў «Яд Вашэм», на іх кропкамі былі пазначаны месцы расстрэлу гета з колькасцю больш за 3 000 чалавек. На адной з сустрэч з вучонымі-гісторыкамі ў нас спыталі пра нашы пажаданні. І я сказала, што хацела б, каб на месцы расстрэлу Косаўскага гета і ў іншых месцах расстрэлу яўрэяў у нашым раёне стаялі дастойныя помнікі, і каб на карце «Яд Вашэм» з’явіліся кропка, якая пазначала б месца расстрэлу Косаўскага гета.

Дапамаглі словы, сказаныя ў добрую мінуту, даследчая работа пра Халакост на тэрыторыі раёна, работа валанцёрскага клуба «Пошук», які наведвалі вучні СШ № 3: новыя помнікі і мемарыяльныя таблічкі ў памяць аб загінулых ад рук нацыстаў яўрэях з’явіліся ў Косаве, Івацэвічах, Быцені, Целяханах, Святой Волі. Дзякуючы камісіі СБЯГАА па ўвекавечванні памяці ахвяр Халакосту ў Рэспубліцы Беларусь, яе каардынатару Ігару Краверскаму, а таксама спонсарам: сям'і Ларгус з Вялікабрытаніі, сем'ям Клеттэр і Гейслер з ЗША – у Беларусі ўстаноўлены больш за 120 помнікаў і мемарыяльных дошак, у тым ліку сем у нашым раёне. Работа працягваецца, апошні з устаноўленых помнікаў з’явіўся ў Целяханах на вул. Янкі Купалы ў 2021 годзе. Дарэчы, даследчая работа пра Халакост на тэрыторыі раёна, падрыхтаваная сумесна з вучнямі, вылілася ў конкурсную, яна была высока ацэненая ў Маскве – увайшла ў дзясятак лепшых, а работ было больш чым 1 700. Я дужа паважаю яўрэйскі народ, толькі не шмат было ахвочых гаварыць пра яго пакуты. Напэўна, тэма сама выбрала мяне. Неяк мне пашанцавала размаўляць з архітэктарам Леанідам Левіным, аўтарам мемарыялаў у Хатыні, Чырвоным Беразе, які напісаў мне на брашуры: «Дзякуй за чалавечнае ў чалавеку», лічу гэта вялікай узнагародай.

Чаму Халакост? У сям’і Жанны Веніямінаўны няма яўрэяў – ёсць беларусы, палякі. Але кожны з нас пакліканы, каб выканаць сваю ролю ў гэтым свеце, і яе роля – прыцягваць увагу да тэмы Халакосту, да валанцёрства, вучыць міласэрнасці. Так было наканавана – спачатку заняцца вывучэннем гуманітарнага права і праграмы курса, каб не засяроджвацца на некаторых праблемах у жыцці, а потым настолькі пагрузіцца, што тэма ўжо проста не адпускала і пакінуць усё было б здрадай. А яшчэ захапіліся і пайшлі за настаўнікам дзеці.

– Я проста так жыву і гэтым жыву, – разважае субяседніца. – Некалі даўно мяне ўразіў адзін выраз: «Калі ты яўрэй, ты – ахвяра». Яўрэі – унікальныя людзі. Яны адрозныя тым, што вельмі шануюць традыцыі, лічыць галоўнай каштоўнасцю сям’ю, надаюць шмат увагі адукацыі і выхаванню дзяцей. Ёсць у іх прымаўка, сэнс прыкладна такі: проста выхаванне – гэта калі ты навучаны і можаш нешта рабіць, добрае выхаванне – калі ты можаш рабіць нешта сам. Я дужа паважаю гэты народ, але не шмат было ахвочых гаварыць пра яго пакуты. Напэўна, гэтая тэма сама выбрала мяне. Неяк мне пашанцавала размаўляць з архітэктарам Леанідам Левіным, аўтарам мемарыялаў у Хатыні, Чырвоным Беразе, які напісаў мне на брашуры: «Дзякуй за чалавечнае ў чалавеку», лічу гэта вялікай узнагародай.

Не так і многа ў Беларусі людзей, якія займаюцца яўрэйскай тэмай і самі не яўрэі. Зацікавіўся дзейнасцю Жанны Веніямінаўны і аўтар дакументальнага фільма «Захавальнікі памяці» Барыс Мафцыр, у выніку ў фільме з’явілася інтэрв’ю пра Косаўскае гета, якое давала мая субяседніца. Таксама яна мае падзяку ад прадстаўніка ААН у РБ за работу па тэме Халакосту.

Да гэтай пары Жанна Веніямінаўна цесна супрацоўнічае з рэспубліканскім фондам «Халакост». Пры яго падтрымцы яна пабывала ў Польшчы ў экспедыцыі па месцах, дзе былі канцлагеры. Наведалі Трэблінку, Майданэк, Аўшвіц-біркенаў каля горада Асвенцім. Там мемарыялы, цэнтр асветы для моладзі. Найбольш уразіла зала, дзе доктар Іозеф Менгеле – доктар Смерць – праводзіў эксперыменты над дзецьмі.

– У мяне там былі слыхавыя галюцынацыі, – дзеліцца субяседніца. – Я ведала трагічныя гісторыі людзей, якія прайшлі праз лагеры смерці. І з вучнямі яшчэ да гэтай паездкі мы падрыхтавалі сцэнку, падчас якой расказвалі і пра дзяўчынку з Віцебска, якая выжыла пасля эксперыментаў над ёй у Аўшвіцы. Ведаеце, што з ёй рабілі? Аблівалі і «купалі» ў смярдзючых вадкасцях, пасля кідалі на нары, і паступова скура пакрывалася страшэннымі рубцамі. Яна вырвалася з рук нацыстаў і здолела вярнуцца дамоў, дзверы ёй адчыніла

маці. Калі тая ўбачыла, што зрабілі з яе дзіцём, жанчыну паралізавала. Дык вось помню залу ў Аўшвіцы, яна як казарма, на сценах – чорна-белыя партрэты, і такое адчуванне, што яны размаўляюць. Было эмацыянальна складана, нават мужчыны не вытрымлівалі і хапаліся за валідол. Пазней у тыя месцы з экскурсіямі я вазіла і дзяцей, яны пранікаліся і суперажывалі ахвярам. Думаю, дзеці, якія задумаліся над такімі рэчамі, будуць не здольнымі на зло. І яшчэ яны аднойчы раскажуць пра ўбачанае сваім дзецям. І расказалі сваім бацькам, быў ад гэтага плён.

Дарэчы, мая субяседніца вельмі ўдзячная бацькам сваіх вучняў, якія адпускалі іх у лагер і «па валанцёрскіх справах». Удзячная сваёй сям’і – мужу і дачцэ – за пастаянную падтрымку. І ўвогуле дзякуе ўсім, хто дапамагае ў рабоце.