КАМПЕТЭНТНА Акт гістарычнай справядлівасці
17 верасня Беларусь адзначыць новае свята — Дзень народнага адзінства.
Менавіта ў гэты дзень у 1939 годзе пачаўся вызваленчы паход Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь і Заходнюю Украіну. Аб эканамічным і палітычным становішчы Заходняй Беларусі ў складзе Польскай дзяржавы, аб жыцці і барацьбе насельніцтва за свае грамадзянскія і палітычныя правы, аб уз'яднанні Заходняй Беларусі з БССР мы пагутарылі з загадчыкам кафедры гісторыі і культурнай спадчыны
Віцебскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя П. М. Машэрава, кандыдатам гістарычных навук, дацэнтам Анатолем Дулавым.
— Анатоль Мікалаевіч, якім чынам частка беларускіх зямель апыну лася ў складзе Польшчы?
— У лістападзе 1918 года была адноўK лена незалежная Польская дзяржава, кіраўніцтва якой імкнулася да адраджэнK ня Рэчы Паспалітай у межах 1772 года (да першага падзелу). Неўзабаве была распачата польскаKсавецкая вайна, выK ніковую кропку ў якой паставіў Рыжскі мірны дагавор. Ён быў падпісаны ў саK кавіку 1921 года паміж РСФСР і УССР з аднаго боку і Польшчай з другога. Ад імя Савецкай Беларусі дагавор падпісала РСФСР. Паводле ІІ артыкула дагавора да Польшчы адышлі беларускія землі з насельніцтвам больш за тры мільёны чаK лавек, з якіх звыш 70 працэнтаў складалі этнічныя беларусы. Рыжскі мір фактычK на ўзаконіў захоп Польшчай значнай часткі беларускіх і ўкраінскіх зямель.
За далучанымі да Польшчы белаK рускімі землямі замацавалася неафіK цыйная назва «Заходняя Беларусь». У польскіх жа дакументах гэтыя тэрыторыі абазначаліся назвай «крэсы ўсходнія» (усходнія ўскраіны ІІ Рэчы Паспалітай). Беларускія землі былі падзелены на чаK тыры ваяводствы: Палескае, НавагрудK скае, Беластоцкае і Віленскае. Да апошK няга належалі і землі сучаснай ВіцебK шчыны. Паводле дзеючага адміністраK цыйнаKтэрытарыяльнага падзелу гэта Браслаўскі, Глыбоцкі, Міёрскі, ПасK таўскі, Шаркаўшчынскі раёны і большая частка Докшыцкага раёна Віцебскай вобласці.
— Часам можна пачуць, што эка номіка заходнебеларускіх зямель у ІІ Рэчы Паспалітай дынамічна развівалася, дастаткова высокім быў узровень жыцця насельніцтва. Ці так гэта?
— Сапраўды, існуе такое меркаванне. Але далёка не ўсё тут адназначна. СпраK ва ў тым, што польскія ўлады разглядалі анексіраваныя беларускія землі фактычK на як аграрнаKсыравінны прыдатак цэнтK ральнага і заходняга рэгіёнаў Польшчы і абмяжоўвалі іх развіццё. Пераважная большасць прамысловых прадпрыемK стваў Заходняй Беларусі былі дробнымі, дзе працавала ад 5 да 20 рабочых. 2/3 прадпрыемстваў прыходзіліся на долю харчовай прамысловасці. Імкліва разK вівалася дрэваапрацоўка, асабліва выK раб фанеры, што было звязана з экспK луатацыяй лясных багаццяў манаполіK ямі. У выніку з 1921Kга па 1936 год плоK шча лясоў зменшылася на 400 тысяч гекK тараў. Такім чынам, тэмпы прамысловаK га развіцця значна вышэйшымі былі ў БССР, дзе ажыццяўлялася індустK рыялізацыя, у выніку чаго да канца 1930Kх гадоў рэспубліка з аграрнай ператварыK лася ў аграрнаKіндустрыяльную.
Прычым эканамічнае становішча раK бочых у Заходняй Беларусі было значна горшым, чым у цэнтральнай Польшчы. Нават за аднолькавую працу яны атрымK лівалі куды меншы заробак. Расло прыK мяненне працы жанчын і падлеткаў, якім плацілі ў два разы меней, чым мужчыK нам. Дадайце сюды пераважна ручную працу, працягласць працоўнага дня ў 10–12 гадзін і адсутнасць тэхнікі бяспекі, антысанітарыю на прадпрыемствах, сістэму штрафаў. А падчас сусветнага эканамічнага крызісу 1929–1933 гадоў паўстала і праблема беспрацоўя.
Больш за 80 працэнтаў насельніцтва Заходняй Беларусі было занята ў сельK скай гаспадарцы. Сяляне пакутавалі ад беззямелля і малазямелля, падатковаK га прыгнёту і свавольстваў чыноўнікаў. Вялікая разбежка была ў коштах на праK мысловыя тавары шырокага ўжытку (заK палкі, соль, газа, тытунь) і сельскагаспаK дарчую прадукцыю (танную). Буйныя зямельныя ўладанні знаходзіліся ў руках памешчыкаў, у той час як большасць сяK лянскіх гаспадарак мела надзел ад 2 да 10 гектараў. Беззямельныя і малазяK мельныя сяляне наймаліся падзёншчыK камі, арэндавалі зямлю, ішлі працаваць на лесараспрацоўкі. Некаторыя ў пошуK ках лепшай долі выязджалі за мяжу — у Заходнюю Еўропу, ЗША, Канаду, ПаўдK нёвую Амерыку. Па розных падліках у 1921–1939 гадах з Заходняй Беларусі выехала ад 120 да 150 тысяч чалавек.
Аграрная рэформа, якая праводзілаK ся ў Польскай дзяржаве, паспрыяла пеK раадоленню феадальных перажыткаў і павысіла эфектыўнасць сельскагаспаK дарчай вытворчасці. Аднак моцна ўдарыў па сельскагаспадарчай галіне сусветны эканамічны крызіс. У 1934– 1938 гадах назіралася ажыўленне. УраK джайнасць збожжавых дасягнула 10–12 цэнтнераў з гектара. Вырасла пагалоўе буйной рагатай жывёлы і свіней. У 1937– 1938 гадах па ўраджайнасці збожжа ЗаK ходняя Беларусь дасягнула ўзроўню Францыі, ураджайнасць асноўных сельK скагаспадарчых культур была вышэйK шай, чым у ЗША.
Тым не менш большасць сялян не сталі заможнымі. На іх стале звычайнымі стравамі былі бульба, капуста, хлеб, рыба, зрэдку мяса. А неўраджаі пачатку 1930Kх выклікалі нават масавы голад. Сялянская гаспадарка ў значнай ступені захоўвала натуральны характар — выK рабляліся неабходныя рэчы: абуK так, адзенне, хатнія і гаспадарчыя прыK лады.
— Савецкія гісторыкі пісалі пра бяспраўе, ганенні і рэпрэсіі, нацыянальны ўціск у дачыненні да насельніцтва Заходняй Беларусі. Ці сапраўды гэта мела месца?
— Правы нацыянальных меншасцей пастаянна парушаліся. Беларусы дысK крымінаваліся ў сферы працоўных адK носін, дзе перавага аддавалася паляK кам. У сялян складваліся напружаныя адносіны з польскімі ваеннымі каланісK таміKасаднікамі. Абмяжоўваліся грамаK дзянскія і палітычныя правы беларусаў, якіх польскія ўлады атаясамлівалі з каK муністамі. У прыватнасці груба абмяжоўK валіся выбарчыя правы працоўных.
Польскія памешчыкі пасля вяртання ў свае былыя маёнткі помсцілі сялянам за падтрымку савецкай улады. Пасля 1926 года, калі ў Польшчы быў ўсталяваны аўтарытарны рэжым «санацыі» (аздаK раўлення) Юзэфа Пілсудскага, рэпрэсіі ў дачыненні камуністаў, камсамольцаў і беспартыйных актывістаў набылі масаK вы характар. Паліцыя хапала людзей нават за падазрэнне ў прыналежнасці да кампартыі. Звычайнай з'явай стала збіццё ў паліцэйскіх ўчастках. Падчас разгрому Беларускай сялянскаKработK ніцкай грамады (у канцы 1926Kга — паK чатку 1927 года) былі арыштаваны 946 чалавек. Сотні беларускіх актывістаў былі кінуты ў турмы ў 1931–1932 гадах. 116 з іх былі павешаны па прыгаворах надзвычайных судоў. Вельмі жорстка падаўлялі выступленні сялян. Фактычна здзяйснялі карныя экспедыцыі, падчас якіх ўчынялі масавыя расправы над людзьмі, знішчалі іх маёмасць.
Сімвалам рэпрэсій стаў створаны ў 1934 годзе канцэнтрацыйны лагер у БяK розеKКартузскай, праз які за час яго існаK вання прайшло каля 10 тысяч заняволеK ных, значную частку якіх склалі беларуK сы. Відавочна, польскія ўлады натхніліся вопытам нацысцкай Германіі, дзе ўжо дзейнічаў падобны лагер у АраніенбурK гу. Па некаторых сведчаннях, БярозуK Картузскую наведала германская дэлеK гацыя для абмену вопытам. У афіцыйных дакументах лагер называлі «лагерам ізаK ляцыі». Рашэнне аб ізаляцыі прымалася не судом, а грамадзянскай адміністраK цыяй. Пры гэтым яно не падлягала абK скарджанню. У адрозненне ад ГУЛАГа ў БярозуKКартузскую накіроўвалі не на 10 ці 25 гадоў, а на тры месяцы. Але стваK раліся нечалавечыя ўмовы дзеля таго, каб зламаць чалавека фізічна і псіхалаK
гічна, знішчыць у ім асобу, пазбавіць наK ват думак аб барацьбе. А тэрмін мог бясK конца працягвацца кіраўніцтвам лагера. Праўда, можна было хутка выйсці на волю праз публічнае (у газетах) пакаянK не і падпісанне дэкларацыі аб адмове ад сваіх перакананняў.
Камендантамі там служылі сапраўдK ныя садысты і каты. Праходзіць вароты лагера зняволеных прымушалі на калеK нях, ім давалі нумары, якія нашывалі на адзенне, размовы паміж сабой забараK нялі, перамяшчацца па лагеры можна было толькі бегам. Новых вязняў змяK шчалі ў так званы каранцін, дзе зімой тэмпература была ніжэйшай за нуль. Ён, як і карцар, быў значным выпрабаванK нем. Днём вязні стаялі тварам да сцяK ны, а ўначы спалі на бетоннай падлозе. У каранціне людзі маглі знаходзіцца ад некалькіх дзён да двухKтрох тыдняў. Вязняў прымушалі выконваць цяжкую і часта бессэнсоўную, прыніжальную фізічную працу. Асноўным сродкам паK даўлення іншадумцаў было рэгулярнае збіццё, якое пачыналася з моманту прыK быцця ў лагер. Збівалі рукамі, нагамі, гумовымі і драўлянымі дубінкамі.
Здзяйснялася мэтанакіраваная паліK тыка паланізацыі і асіміляцыі беларускаK га насельніцтва. Зачынялі беларускія школы, іх на 1938–1939 навучальны год не засталося ўвогуле. Польскіх школ, якія служылі інструментам паланізацыі, таксама не хапала, таму шмат белаK рускіх дзяцей, пераважна з вёсак, застаK валіся без адукацыі. Забаранялі і канфіскоўвалі беларускія газеты і часоK пісы, за іх выданне штрафавалі друK карні, зачынялі клубы, бібліятэкі, хатыK чытальні. У дзяржаўных установах не дазвалялі гаварыць паKбеларуску. ЗачыK нялі праваслаўныя храмы.
— Якой была рэакцыя на такую па літыку з боку беларусаў?
— Нацыянальны ўціск меў неаднаK значныя вынікі: адны беларусы пачыK налі адносіць сябе да палякаў, у іншых, наадварот, адбывалася крышталізацыя і ўзмацненне беларускай нацыянальнай самасвядомасці, з'яўлялася імкненне адстойваць свае правы. З самага паK чатку 1920Kх гадоў распачаўся нацыяK нальнаKвызваленчы рух, які першапаK чаткова набыў форму ўзброенай партыK занскай барацьбы. Узначалілі яго белаK рускія эсэры і камуністы. Сацыяльную базу руху склалі сяляне, сельская інтэK лігенцыя і рамеснікі. Найбольш вядоK мымі кіраўнікамі партызан сталі Кірыл Арлоўскі, Станіслаў Ваўпшасаў, Васіль Корж. У адказ польскія ўлады ўзмацнілі паліцэйскі тэрор. Развівалася і легальK ная парламенцкая форма барацьбы, у польскім Сейме ўзнікла фракцыя БелаK рускі пасольскі клуб.
На хвалі ўздыму вызваленчага руху ў 1923 годзе была ўтворана як складовая частка польскай кампартыі КамуністычK ная партыя Заходняй Беларусі (КПЗБ), якая хутка набыла папулярнасць. Калі на пачатку партыя налічвала звыш за 500 членаў, то на 1927 год — ужо больш за тры тысячы. Прычым прыкладна трэць з іх рэгулярна знаходзілася ў турмах. ПраK яўлялася тэндэнцыя збліжэння камунісK тычнага руху з беларускім нацыянальнаK дэмакратычным, што выявілася ў стваK рэнні і дзейнасці масавай арганізацыі — Беларускай сялянскаKработніцкай граK мады (налічвала больш за 100 тысяч чаK лавек), разгромленай польскімі ўладамі.
Культурна асветнай працай з 1921 года займалася Таварыства беларускай шко лы (ТБШ). Моцным быў уплыў КПЗБ на прафсаюзы, якія адстойвалі інтарэсы працоўных.
Чарговы ўздым нацыянальна вызва ленчага руху назіраўся ў другой палове 1930 х гадоў. Адказам стала новая хва ля рэпрэсій. Ішлі масавыя судовыя пра цэсы, прыпынялі дзейнасць беларускіх культурніцкіх арганізацый, у прыват насці ТБШ. Але больш моцным ударам стаў роспуск Выканкамам Камінтэрна ў 1938 годзе кампартыі Польшчы і яе скла довых частак. Роспуск ажыццявілі з за беспадстаўных абвінавачанняў: быццам у кіраўніцтва партыі прасачыліся агенты дэфензівы. Раней у 1936 годзе ў Мінску быў арыштаваны сакратар ЦК КПЗБ Іосіф Лагіновіч, якому двойчы (у 1938 м і 1939 гадах) быў вынесены смяротны прысуд. Рэпрэсіям падверглі і іншых партыйных работнікаў, якія знаходзіліся ці былі выкліканы ў БССР. Гэта быў пра цяг рэпрэсій, распачатых у Савецкім Саюзе супраць удзельнікаў нацыяналь на вызваленчага руху ў Заходняй Бела русі яшчэ ў 1933 годзе. Рэпрэсіі наклалі негатыўны адбітак і на працэс аб'яднан ня беларускага народа ў межах адзінай дзяржавы.
— Што ж прывяло да гэтай важнай у гісторыі нашага народа падзеі?
— 23 жніўня 1939 года быў заключа ны савецка германскі дагавор аб нена падзенні з дадатковым сакрэтным пра таколам, паводле якога германскія войскі не павінны былі перасякаць уста ноўленую мяжу ў выпадку ваеннага канфлікту з Польшчай. Як слушна заўва жыў беларускі гісторык Уладзімір Лады сеў, з інтарэсамі Польшчы ў дадзеным выпадку вялікія дзяржавы паступілі гэ таксама, як Польшча з інтарэсамі Бела русі ў час Рыжскіх перамоў у 1921 годзе. І з гэтай думкай цяжка не пагадзіцца.
На пачатку Другой сусветнай вайны, ва ўмовах, калі значныя польскія тэры торыі і важнейшыя цэнтры былі заняты вермахтам, 17 верасня 1939 года часці Чырвонай Арміі ўступілі на тэрыторыю Заходняй Беларусі. Маштабных ваенных дзеянняў паміж польскім і савецкім вой скамі не было. Праўда, адбыліся асоб ныя сутычкі і нават баі, асабліва жорст кія за Гродна 20–21 верасня. Асноўная частка насельніцтва сустракала байцоў Чырвонай Арміі як вызваліцеляў, нярэд ка хлебам соллю і кветкамі. Яшчэ да прыходу савецкіх часцей у некаторых вёсках і мястэчках рабочыя і сяляне раз збройвалі паліцэйскіх і асаднікаў, ства ралі рэвалюцыйныя камітэты, бралі ўладу ў свае рукі.
— Якімі былі першыя мерапрыем ствы савецкай улады? Якім чынам было аформлена ўз'яднанне За ходняй Беларусі з БССР?
— Адразу пачалася стваральная пра ца па наладжванні новага жыцця на вы зваленай тэрыторыі. Былі створаны ва яводскія і павятовыя Часовыя ўпраў ленні — органы новай улады, пры якіх арганізоўвалі атрады рабочай гвардыі, на вёсцы — сялянскія камітэты. Часовыя камітэты стваралі на фабрыках і заводах камітэты рабочага кантролю, наладж валі забеспячэнне гарадоў прадуктамі харчавання, бясплатнае медыцынскае абслугоўванне насельніцтва, змагаліся са спекуляцыяй, адчынялі школы. Ся лянскія камітэты дзялілі землі памешчы каў і асаднікаў, бралі на ўлік іх маёмасць, дапамагалі беззямельным і малазя мельным сялянам.
З восені 1939 года адчыняліся школы, навучанне пераводзілася на родную мову, дзясяткі тысяч дзяцей рабочых і сялян, адукацыя для якіх была раней не даступнай, пайшлі ў школу.
Юрыдычна ўз'яднанне Заходняй Бе ларусі з БССР было аформлена праз усенароднае волевыяўленне на Народ ным сходзе, які адбыўся ў Беластоку ў канцы кастрычніка 1939 года. Пераваж ная большасць дэпутатаў сходу выказа лася ў падтрымку савецкай улады, сацы яльна эканамічных пераўтварэнняў і ўз'яднанне беларускага народа ў адзі най нацыянальнай дзяржаве. Сход абраў паўнамоцную камісію для паездкі ў Маскву, каб перадаць рашэнне пра ўступленне Заходняй Беларусі ў склад СССР. Працэс юрыдычна прававога афармлення прыняцця Заходняй Бела русі ў склад БССР завяршыўся 12 ліста пада 1939 года на 3 й пазачарговай сесіі Вярхоўнага Савета БССР.
У той жа час існавалі адмоўныя мо манты. Асобы польскай нацыянальнасці падвергліся дэпартацыям. Многія дзе ячы беларускага вызваленчага руху былі рэпрэсіраваны. У шэрагу выпадкаў партыйныя і савецкія чыноўнікі, прысла ныя на працу ў Заходнюю Беларусь, ігна равалі мясцовую спецыфіку, традыцыі. Мелі месца злоўжыванні службовым становішчам. І хаця адносна апошніх выпадкаў прымалі меры, такія дзеянні выклікалі недавер да савецкай улады.
— У чым, на вашу думку, гістарыч нае значэнне ўз'яднання Заходняй Беларусі з БССР? Ці слушна вы брана дата новага свята — Дня на роднага адзінства?
— Некаторыя публіцысты падкрэслі ваюць, што дзеянні Савецкага Саюза ў жніўні — верасні 1939 года парушалі нормы міжнароднага права. З юрыдыч нага пункту гледжання гэта так. Але ж ёсць яшчэ і маральны, і геапалітычны ас пекты праблемы. Уз'яднанне беларуска га народа стала актам гістарычнай спра вядлівасці і, безумоўна, мела ў цэлым станоўчае значэнне. Беларускія землі апынуліся ў складзе аднаго нацыяналь на дзяржаўнага ўтварэння, амаль усе беларусы атрымалі магчымасць жыць і працаваць разам. У гістарычнай перс пектыве гэта закладвала асновы для афармлення незалежнай Рэспублікі Бе ларусь. А ў той час далучэнне Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны стала ад ным з фактараў, што дазволіў СССР стварыць умовы для зрыву гітлераўска га бліцкрыгу летам 1941 года, а значыць, у выніку паспрыяў і разгрому нацысцкай Германіі.
Зыходзячы са значэння ўз'яднання, падаецца, што дата новага свята абра на ўдала. Яна можа служыць напамінам пра няпросты шлях беларусаў да ўлас най дзяржаўнасці і пра ахвяры, прыне сеныя нашым народам на гэтым шляху, а таксама падкрэслівае важнасць дзяр жаўнага суверэнітэту і народнага адзін ства ў сённяшніх умовах.
— Дзякуй за змястоўную гутарку. Упэўнена, што ваш экспертны аналіз дапаможа чытачам лепш арыентавацца ў гісторыі сваёй краі ны, зразумець, як падзеі мінулага ўплываюць на сучаснае жыццё.