Een superheld avant la lettre
Wetenschapper, avonturier, onvermoeibaar reiziger, beroemdheid: Alexander von Humboldt was het allemaal. Waarom we hem vandaag nog moeten kennen? Hij is de uitvinder van de ecologie. Een man haast larger than life, zo blijkt uit een knappe biografie van A
Von Humboldt zag het belang van diversiteit, niet alleen in de natuur, maar ook in de samenleving
De auteur: historica die onder meer schrijft voor ‘The Guardian’ en ‘The Sunday Times’.
Het boek: haalde de bestsellerlijst van ‘The New York Times’ en werd onder meer bekroond met de Costa Biography Award 2015. ONS OORDEEL: magistrale biografie van een bijzondere wetenschapper en zijn nalatenschap. M eer dan duizend rivieren, gletsjers, dammen, bergketens en steden zijn naar hem genoemd, naast een zeestroom, een schip, een maankrater en honderden planten- en diersoorten. Een klinkende naam, maar vandaag is Alexander von Humboldt (1769-1859) voor de meesten een nobele onbekende. Bij leven was hij nochtans wereldberoemd. Toen hij in Berlijn op negenentachtigjarige leeftijd stierf, was dat wereldnieuws. Enkele dagen later volgden tienduizenden de staatsbegrafenis. Het Pruisische vorstenpaar wachtte zijn stoffelijk overschot op in de kathedraal. Op de dag van Humboldts overlijden schreef Charles Darwin aan zijn uitgever dat hij de eerste zes hoofdstukken van Over het ont
staan van soorten weldra zou bezorgen. Darwin was diep geïnspireerd door het werk van zijn Pruisische collega. Hij noemde hem ‘de grootste wetenschappelijke reiziger aller tijden’. Darwin liet tijdens zijn eigen wereldreis met de Beagle de boeken van Humboldt nasturen. Hij leerde van hem in te zoomen op het kleine en uit te zoomen naar het grote: elk individueel organisme heeft zijn plaats in een groter geheel. Het belang van diversiteit Von Humboldt had geen zittend gat: hij reisde over de continenten, beklom bergen, overleefde schipbreuken, gevaar en avontuur, hij schreef een bibliotheek vol met boeken en kaarten – in vijf talen – en kende tal van beroemdheden. Onvermoeibaar bracht hij de wereld in kaart. Hij wilde de complexiteit van de natuur vatten door ze te meten en te beschrijven. Hij werd de ‘Prins van de Empirie’ genoemd. Overal sleepte hij meetapparatuur mee, overal maakte hij notities die hij later verwerkte in een imposant oeuvre met literaire allures. Hij bracht van zijn reizen 60.000 plantenstalen terug, samen goed voor 6.000 soorten, waarvan 2.000 eerder onbekend waren. Die deelde hij genereus met andere onderzoekers over de hele wereld. Hij overbrugde als wetenschapper nationalistische tegenstellingen. Hij liet iedereen delen in zijn kennis en stond altijd open voor iets nieuws. Zijn uitgangspunt was helder, vooruitstrevend en genereus: ‘Zonder een diversiteit van opinies is het ontdekken van de waarheid onmogelijk.’ Hij zag het belang van diversiteit, niet alleen in de natuur, maar ook in de samenleving. De eerste ecoloog Humboldt was een exponent van de verlichting, niet alleen wetenschappelijk, maar ook sociaal. Hij was de eerste niet-Spaanse onderzoeker die na de Spaanse koloniale bezetting doordrong tot de binnenlanden van Zuid-Amerika. Spanje pleegde roofbouw op de natuurlijke rijkdommen van die gebieden en had daar liever geen pottenkijkers bij. Humboldt gruwde van slavernij en de onderdrukking van de lokale bevolking. Hij was bijvoorbeeld verontwaardigd over het feit dat de rijken in Quito, Lima en andere steden een monopolie hadden op sneeuw om hun ijsjes te maken, terwijl sneeuw toch gewoon uit de lucht viel en van iedereen was. Volgens hem was de politiek en de economie van de koloniale staten gebaseerd op immoraliteit, en waren ze destructief voor het lokale leefmilieu. Voor hem was de natuur ‘het domein van de vrijheid, gebaseerd op diversiteit die zich in evenwicht hield’. Je kunt het lot van de mensen niet verbeteren en tegelijk de natuur vernietigen. Duurzaamheid ging voor hem sa- men met eerlijkheid en gelijkwaardigheid. Hij beschreef dynamische evenwichten in natuurlijke systemen en wordt daarom de eerste ecoloog genoemd. Een vulkaan in een infografiek Humboldt beklom in 1802 de Chimborazo, een meer dan zesduizend meter hoge vulkaan in het huidige Ecuador. Hij en zijn team klommen tot 5200 meter, maar moesten de beklimming opgeven vanwege hoogteziekte. Dat nam niet weg dat hij minutieus temperatuur, luchtdruk en -kwaliteit mat en optekende welke planten op welke hoogte groeiden. Al die informatie publiceerde hij vijf jaar later als een grote, uitvouwbare infografiek. Zijn waarnemin- gen waren zo nauwkeurig dat tweehonderd jaar later een internationale expeditie biologen de kaart gebruikte als ijkpunt om de klimaatzones op de berg te beschrijven. Die klimaatzones waren in de loop van twee eeuwen meer dan 500 meter naar boven opgeschoven door de opwarming van de aarde. Het illustreert het belang van Von Humboldt. Hij ontwikkelde een grandioze visie over de samenhang van levende en niet-levende natuur, die we nu in de ‘ earth sciences’ bestuderen. Hij was een belangrijke inspiratiebron voor mensen zoals de Duitse zoöloog Ernst Haeckel, de SchotsAmerikaanse onderzoeker en natuurbeschermer John Muir, diens collega-schrijvers Ralph Waldo Emerson en Henry David Thoreau
en de hele natuurbeschermingsbeweging die we nu kennen. De wereld als ecosysteem Jammer genoeg gaat in de Nederlandse vertaling van de titel de essentie van dit monumentale boek verloren. Deze biografie gaat niet in eerste instantie over ‘het avontuurlijke leven van Alexander Von Humboldt’, hoezeer zijn expedities ook tot de verbeelding spreken. Het gaat om zijn nieuwe kijk op de wereld, zijn nieuwe definitie van de natuur. Het boek gaat ook niet zozeer over ‘de uitvinder van de natuur’, maar over de uitvinding van de natuur. Het zijn subtiele verschillen, maar ze geven aan wat Wulf precies in haar magistrale boek probeert te doen. Het gaat niet om de man, hoe uitzonderlijk die ook was, noch over zijn exploten, hoe verbluffend die ook waren. Het gaat om zijn visie en zijn wetenschappelijke methode, die leidde tot een fundamenteel nieuwe theoretische benadering van de natuur en de plaats van de mens daarin. Dit boek is een feest van nieuwsgierigheid en onderzoekslust. Wulf reisde grote delen van Humboldts tochten na, maar blijft er nuchter bij. Ze laat zich niet verleiden tot psychologiseren of romantiseren, maar houdt het bij de feiten. De wonderlijke persoonlijkheid van Humboldt kan iedereen zelf invullen. Op zijn sterfbed vielen de stralen van de namiddagzon op de muur van zijn kamer. Zijn laatste woorden waren: ‘Kijk hoe glorieus ze stralen, ze lijken de aarde naar de hemelen roepen.’ In zijn wereld waren hemel en aarde één.