De nacht van de schoten, de sirenes en de sela’s
ECE TEMELKURAN heeft haar deel van staatsgrepen in Turkije wel gezien, maar deze keer was de waanzin ongezien. Wat begon als een absurde poging tot coup, eindigde als een ongeziene opstand tegen het leger – lang de meest gerespecteerde maar ook gevreesde
Ik was acht jaar toen ik het woord ‘dageraad’ voor het eerst hoorde. Op een ochtend werd ik heel vroeg wakker van het lawaai van de radio in de woonkamer. Mijn ouders zaten kettingrokend naar het nieuws over een staatsgreep te luisteren. Buiten werd het licht, maar hun gezicht was somber. Dat was 12 september 1980, de eerste keer dat ik de dageraad zag. Op 16 juli 2016, vroeg in de ochtend, werden Turkse kinderen wakker van het lawaai van de televisie en lazen ze dezelfde angst op het gezicht van hun ouders. Ik heb twee neefjes van acht en zes die in Amerika wonen maar op vakantie waren bij hun babaanne, hun grootmoeder – mijn moeder. Ze spreken Engels, maar dat Turkse woord is een herinnering aan het land van hun vader. Nu hebben ze een nieuwe en duistere herinnering. Want die ochtend vonden ze hun babaanne huilend voor de televisie. Mijn moeder vertelde me dat een van de kinderen de vraag stelde die ik 36 jaar eerder ook had gesteld: ‘Is er iets ergs met Turkije gebeurd?’
Het begon bij de brug
In mijn beminde, mijn waanzinnige land hebben politieke polarisatie, sociale ongelijkheid en een verloren gevoel van rechtvaardigheid in 1960, in 1980 en nu opnieuw tot staatsgrepen geleid. Maar deze keer was de waanzin ongeëvenaard, zelfs voor Turkije, waar het absurde allang dagelijkse kost is. Het begon met enkele tientallen soldaten die de brug over de Bosporus bezetten. ‘Ga naar huis, dit is geen oefening!’ schreeuwden ze. Sinds de coup van 1980 weten de Turken hoe een echte coup eruitziet. Deze poging was zo absurd dat de mensen de sociale media opzochten, informatie uitwisselden en zelfs grappen maakten. Sarcasme is de afgelopen jaren de enige manier geworden om in Turkije emotioneel te overleven. Sommige grappen zinspeelden op een samenzwering. Veel mensen vermoedden opgezet spel, een schijnvertoning om het presidentiële systeem te legitimeren waar Erdogan al lang van droomt en dat hem nog veel meer macht zou geven. De grappen verstomden toen de straaljagers over Ankara en Istanbul begonnen te scheren. In dit postmoderne tijdperk leer- den we de fijnere kneepjes van de oorlog in real time: we dachten dat we ontploffingen hoorden, maar vaak was het slechts de supersone knal van een vliegtuig dat door de geluidsmuur breekt. Heel de nacht lang probeerden mensen op de sociale media het onderscheid te maken tussen die knallen en de echte bommen die het parlement en het hoofdkwartier van de inlichtingendienst troffen.
FaceTime
In Turkije verwachten wij dat een coup begint met het leger dat politici arresteert en de nieuwsbronnen afsnijdt. Maar in de nacht van 15 juli verschenen vertegenwoordigers van de regering en ook Erdogan zelf op de televisie en riepen ze het volk op om de democratie tegen het leger te verdedigen. Erdogan gebruikte FaceTime en zijn boodschap verscheen op CNN Turk. Iedereen moest naar de centra van de steden, zei hij. Weinig mensen dachten dat zijn oproep gevolg zou krijgen, want sinds de stichting van de moderne republiek in 1923, onder Kemal Atatürk, is het leger traditioneel de meest gerespecteerde – en gevreesde – instelling van het land. Maar er is blijkbaar veel veranderd sinds 1980. Die nacht kwamen duizenden mensen op straat. De woedende aanhangers van de president maakten de jonge soldaten doodsbang. Er waren er die begonnen te huilen terwijl de mensen ‘Allahu Akbar!’ schreeuwden. Dit verzet van het volk tegen het leger hadden we nog nooit gezien. In 1980 werden de linksen die weerstand boden met duizenden opgepakt en gefolterd, terwijl de islamisten het nieuwe conservatieve, neoliberale Turkije in de steigers zetten. Deze keer kwam het verzet van de mensen die Erdogan volgen sinds hij in 1990 vier maanden in de gevangenis zat. Hij was toen veroordeeld voor religieuze ophitsing, omdat hij in een toespraak een nationalistisch gedicht had geciteerd: ‘De minaretten zijn onze bajonetten. Hun koepels zijn onze helmen. De moskeeën zijn onze kazernes. En de gelovigen zijn onze soldaten’.
De tanks schoppen
Die nacht gingen de supersone knallen, het aanhoudende geknetter van schoten en de sirenes samen met een onafgebroken sela uit de minaretten – het gebed na een overlijden. Bittere grappen deden de ronde: ‘Dit is de sela voor de Turkse Republiek zoals wij ze kennen.’ Erdogans aanhangers marcheerden naar de centra om de tanks te schoppen, de jonge soldaten af te ranselen en een van hen de keel over te snijden. Om drie uur ’ s ochtends dachten veel mensen dat we straks ofwel een militair ofwel een islamistisch bewind zouden krijgen. De meesten van ons waren ervan overtuigd dat de critici van de overheid hoe dan ook het kind van de rekening zouden worden. We zagen foto’s en video’s van gearresteerde soldaten die naakt in de straten lagen. De regeringsmedia droegen hun boodschap uit: ‘Ons volk heeft onze democratie gered’. Het is waar dat het volk de soldaten heeft gestopt. Maar het is niet duidelijk of dat uit liefde voor de democratie gebeurde of omdat de verering van het leger plaats geruimd heeft voor een religieuze trouw aan Erdogan. Het zal waarschijnlijk jaren duren voor we echt weten wat er gebeurd is. Je weet nooit wat kinderen met opzet vergeten als ze groot zijn. Dat heb ik geleerd toen ik bij het schrijven van mijn roman Cycle: time of mute swans mijn herinneringen onderzocht. Twee jaar geleden droeg ik dat boek op aan mijn neefjes, met de woorden: ‘Ik vraag me af wat jullie zullen vergeten’.
Om drie uur ’s ochtends dachten veel mensen dat we straks ofwel een militair ofwel een islamistisch bewind zouden krijgen